مقدمه
امروزه از دیدگاه متخصصین، حفاظت از ذخایر ژنتیکی گونه‌های در معرض خطر، نه تنها به عنوان یک ضرورت اجتناب ناپذیر در تداوم تنوع زیستی به شمار می‌رود بلکه فرصتی است تا از ابعاد بهره برداری بهینه و پایدار، مورد توجه قرار گیرد. ماهیان خاویاری یکی از پراهمیت‌ترین گونه‌های آبزیان به شمار می‌روند که قدمتی بسیار طولانی دارند و به دلیل این سابقه فسیل زنده نام گرفته‌اند. این ماهیان به لحاظ استحصال خاویار، کیفیت گوشت و سایر محصولات جانبی از ارزشمندترین ماهیان اقتصادی محسوب می‌شوند و جایگاه ویژه‌ای را در تجارت جهانی محصولات آبزیان به خود اختصاص داده‌اند.
در ادامه خلاصه‌‌ای از مطالعات امکان‌سنجی (طرح توجیهی) احداث واحد پرورش ماهی خاویار و کپور ارائه شده است.
معرفی محصول
خاویار از تخم ماهیان خاویـار به دست می‌آید و از جمله گران‌ترین مواد غذایی در جهان است. فیل‌ماهی، تاس ماهی روسی، تاس ماهی ایرانی یا قره برون، ماهی شیپ و ماهی اوزون‌برون از گونه‌های ماهیان خاویـار دریای مازندران هستند.
انواع خاویار
1- فیل ماهی
بزرگ‌ترین ماهی آب‌های داخلی ایران است که از نقطه نظر کیفیت خاویار رتبه اول را به خود اختصاص داده است و نمونه‌هایی از آن با وزنی در حدود 1400 کیلوگرم و سنی بیش از 100 سال صید شده‌است. هر 2 یا 3 سال یک بار تخم‌ریزی می‌کند و به عنوان بهترین خاویار، رتبه گران‌ترین ماهی و خاویار جهان را دارا است.
2- قره برون
قره برون یا تاس‌ماهی ایران، در حال حاضر گونه‌ای مستقل محسوب می‌شود، اما پیش‌تر آن را زیرگونه‌ای از ماهی روس می‌دانستند. قره برون به ترکی به معنای بینی سیاه است که از رتبه دوم ارزش برخوردار است.
3- تاس‌ماهی روس
یا چالباش در زمره گونه‌هایی است که در تمام نقاط دریای خزر یافت می‌شود و خاویار آن را نیز به اصطلاح طلایی می‌نامند که از رتبه سوم ارزش برخوردار است.
4- ماهی خاویار شیپ
معمولا ماهی مهاجری است که به واسطه تخم‌ریزی به سواحل ایران می‌آید و در رودخانه‌های آب‌ریز دریای خزر تخم‌گذاری می‌کند.
5- ماهی اوزون برون
کوچک‌ترین ماهی خاویار دریای خزر می‌باشد که در ایران به اشتباه کلیه ماهیان خاویاری را به نام وی اوزون برون می‌نامند. از نقطه نظر کیفی در رتبه آخر قرار دارد چرا که از خاویار ریزتر و ارزان‌تری بهره می‌برد.
پرورش ماهیان گرمابی
در این طرح از خانواده کپور ماهیان چهارگونه پرورش داده می‌شوند.
1-کپور معمولی
2-کپور نقره‌ای (فیتوفاگ)
3-کپور علف‌خوار (آمور)
4-کپور سرگنده (بیگ هد)
1- کپور معمولی:
معمولا در ازای بدن 3 برابر پهنای آن است، فلس‌های بدن درشت و سر ماهی نسبتاً بزرگ و پوزه گرد است. ماهی دارای 4 عدد سبیلک بوده و باله پشتی دراز و ممتد است. خط جانبی کامل و رنگ بدن معمولا در قسمت پشتی تیره و در پهلوها و شکم زرد - نارنجی است. مشخصه اصلی نژاد کپور پرورشی ارتفاع زیاد بدن است. یعنی پهنای بدن کپور پرورشی نسبتا زیاد و در مقایسه با ارتفاع بدن، ارتفاع سر کمتر می‌باشد. درصد تراکم کشت این ماهی بین 20 تا 25 درصد کل ماهیان گرمابی می‌باشد.
2- کپور نقره‌ای:
این ماهی که به غلط به آن ماهی آزاد پرورشی می‌گویند. بیش‌ترین درصد تراکم کشت درمزارع ماهیان گرمابی را دارد. حدود 50 الی 60 درصد از تراکم کشت را به خود اختصاص می‌دهند. بدنی فشرده و نسبتا مرتفع دارد، کیل شکمی از ابتدای برجستگی شکم تا مخرج، سر نسبتا بزرگ، چشم‌های کوچک، دهان بزرگ و هلالی که لب پایین اندکی جلوتر قرار دارد از دیگر مشخصات ظاهری آن است. انشعابات آبششی به عضو مشبک و اسفنجی متصل هستند، فلس‌ها کوچک است و خط جانبی در ابتدای بدن با شیب تندی به طرف باله شکمی قرار دارد. انتهای باله سینه‌ای به ابتدای باله شکمی نمی‌رسد. قسمت پشتی سبز مایل به خاکستری، طرفین سفید متمایل به زرد و قسمت شکمی بدن سفید نقره‌ای است.
3- کپور علف‌خوار:
ماهی کپور علف‌خوار که به غلط به ماهی سفید پرورشی معروف است. بدنی تقریبا گرد و استوانه‌ای دارد. سر فاقد فشردگی، پوزه گرد، چشم‌ها نسبتا کوچک، دهان پایینی و لب پایینی کوتاه‌تر است. باله پشتی رو به روی باله سینه‌ای است. خط جانبی تقریبا مستقیم و فلس‌ها نسبتا درشت، دندان‌های حلقی شبیه شانه با شکاف‌های زیاد است. رنگ بدن سبز روشن، پشت بدن سیاه‌تر، شکم سفید متمایل به خاکستری، باله‌های پشتی وسینه‌ای سبز تیره و دیگر باله‌ها رنگ روشن دارند. درصد کشت ماهی در استخرهای پرورشی 10 الی 15 درصد می باشد.
4-کپور سرگنده:
این ماهی بدنی فشرده از پهلوها و نسبتاً مرتفع دارد. شکم فقط بین قاعده باله شکمی و مخرج دارای خط کیل است، سر خیلی بزرگ، چشم‌ها کوچک، دهان بزرگ و هلالی است، لب پایینی مقداری جلوتر قراردارد. اشعابات آبششی انبوه و جدای ازهم قرار دارند. ابتدای باله پشتی عقب‌تر از قاعده باله شکمی قرار دارد. باله سینه‌ای بزرگ و انتهای آن یک سوم تا دو پنجم باله شکمی را می‌پوشاند. فلس‌ها کوچک، ابتدای خط جانبی به شکل منحنی و انتهای آن نسبتا مستقیم است. سطح بالایی سر و بدن سیاه متمایل به سبز، طرفین بدن به وسیله خال‌های سیاه پوشیده شده و سطح شکمی بدن زرد مایل به خاکستری است. درصد کشت 5 الی 10 درصد کل ماهیان می‌باشد.
معرفی کد آیسیک و کد تعرفه گمرکی محصول
در این بخش به معرفی کد آیسیک محصول می‌پردازیم.
| شرح محصول | کد آیسیک 8 رقمی | کد آیسیک 10 رقمی |
| خاویار و فرآوری آن | _ | 1512412339 |
| محافظت و آماده سازی خاویار (به جز کنسرو کردن) | _ | 1512512340 |
پرورش ماهیان خاویار تحت زیرتعرفه 1604، مقررات گمرکی ایران با عنوان"فرآورده‌ها و كنسروهاي ماهي؛ خاويار و بدل خاويار تهيه شده از تخم ماهي." صادر و وارد می‌شود.
شرایط ورود کد 16040031، داشتن اجازه از وزارت جهاد کشاورزی، معدن و تجارت، 55 درصد حقوق ورودی در سال 1399 (حقوق گمرکی 4% و سود بازرگانی 51%) می‌باشد.
پرورش ماهیان کپور تحت زیرتعرفه 0302، ، مقررات گمرکی ایران با عنوان "ماهي، تازه يا سردكرده، به استثناي فيله ماهي و ساير قسمت‌هاي گوشتي ماهي مشمول شماره 0304" صادر و وارد می‌شود.
شرایط ورود کد 03027300، داشتن اجازه از وزارت جهاد کشاورزی، معدن و تجارت، 40 درصد حقوق ورودی در سال 1399 (حقوق گمرکی 4% و سود بازرگانی 36%) می‌باشد.
کاربردهای محصول
خاویار یکی از با ارزش‌ترین و مقوی‌ترین مواد غذایی دریایی به شمار می‌رود. این ماده غذایی پرخاصیت پرانرژی و سرشار از انواع ویتامین‌ها، مواد معدنی، پروتئین، اسیدهای چرب و آنتی اکسیدان‌ها و امگا 3 است. خاویار سرشار از ویتامین‌های C، B2، B6، B12، A، D، E، اسید فولیک، اسید پانتوتنیک، فسفر و عنصر آهن است. پروتئین موجود در آن دارای اسیدآمینه آرژنین، هیستامین، ایزولوسین لیزین است. چربی‌های موجود در آن به دو صورت عمده می‌باشد که حاوی 25 درصد کلسترول و 75 درصد لیستین است. یکی از مهم‌ترین فواید خاویار این است که به دلیل وجود اسیدهای چرب امگا 3، مانع از افزایش کلسترول خون می‌شود و باعث پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی می‌شود.
همچنین مصرف خاویار در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های آرتریت رومائید (التهاب مفاصل)، بیماری‌های دستگاه گوارش و بعضی از انواع سرطان بسیار موثر است. این ماده غذایی غنی از اسیدهای چرب امگا 3 است لذا برای درمان بیماری‌های افسردگی مفید است.
خواص ماهی کپور:
1- کنترل کلسترول: در ماهی کپور نوعی چربی وجود دارد که به عنوان کنترل‌کننده کلسترول به کار می‌رود و این چربی توانایی ایجاد کلسترول بد و خوب را دارد. سطح بالای کلسترول در بدن باعث بروز بیماری‌های قلبی شده و سلامتی بدن را به خطر می‌اندازد.
2- حفظ سلامتی چشم‌ها: چشم‌ها از اجزای بسیار مهم بدن بوده و سلامتی آن ها نیز از اهیمت زیادی برخوردار است، از خواص مصرف ماهی کپور می‌توان به مقابله با تباهی لکه زرد و سندرم خشکی چشم و آب سیاه اشاره نمود.
3- پیشگیری از بیماری‌ها:
از بیماری‌های خطرناک در زنان می‌توان به سرطان سینه اشاره کرد، یافته‌های علمی نشان می‌دهد خوردن ماهی از نوع کپور از رشد سلول‌های سرطانی جلوگیری می‌کند.
4- خاصیت ماهی کپور برای فشار: از دلایل اصلی ایجاد فشار خون بالا مصرف چربی‌های بد نظیر چربی اشباع و ترانس می‌باشد که ایجاد کلسترول می‌کند. در ماهی کپور در حدود 2 گرم چربی وجود دارد و با مصرف این ماهی فشار خون بطور چشمگیری کاهش می‌یابد.
5- رشد مغز: روغن ماهی کپور هوش کودکان را افزایش داده و ماده مغذی دوکوزاهگزانوئیک اسید که در زنجیره امگا3 است، برای رشد مغز کودکان بسیار موثر می‌باشد. امگا3 حافظه را افزایش داده و تمایل کودک برای یادگیری را زیاد می‌کند.
بازار محصول
چین بزرگ‌ترین تولیدکننده خاویار در جهان است و 60 درصد از تولید جهانی خاویار را به خود اختصاص داده است. بزرگ ترین شرکت خاویار در جهان برند چینی Kaluga Queen است که ماهیان خاویاری را در دریاچه Qiandao در ژجیانگ چین پرورش می‌دهد.
البته مرغوب‌ترین خاویار جهان متعلق به کشورهای اطراف دریای خزر است. برای قرن‌ها ایران و روسیه بر این بازار تسلط داشته و مرغوب‌ترین نوع خاویار را تولید می‌کنند.
با بررسی آمار و ارقام عرضه و تقاضای کل این محصول که از آمارنامه‌های سالانه وزارت جهاد کشاورزی، آمارنامه‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران و کتب صادرات و واردات گردآوری شده است پی می‌بریم که در سال‌های آینده با کمبود عرضه این محصول در کشور مواجه هستیم.
روش تولید
برای استحصال خاویار از یک ماهی به زمانی معادل 12 تا 15 و گاه 16 سال نیاز هست. سابق بر این ماهیان خاویاری را با چکشی لاستیکی بیهوش می‌کردند تا از ضربات دم وی در امان باشند و سپس نسبت به تخلیه خاویار آن اقدام می‌کردند و گوشت آن را نیز راهی بازار می‌نمودند. امروزه با استفاده از روش سزارین تخم‌ها را از شکم ماهی خارج می‌کنند و مقداری از آن را برای بارآوری مجدد، در شکم ماهی باقی می‌گذارند، سپس ماهی را به مدت 3 ماه در استخرهای مخصوصی، قرنطینه نگاه می‌دارند و پس از این مدت وی را نشانه‌گذاری کرده و مجدداً رها می‌کنند. تقریباً تا 6 بار برای هر ماهی می‌توانند این کار را انجام دهند.
پرورش کپور ماهیان:
بهترین روش برای پرورش ماهیان گرمابی، پرورش چند گونه‌ای است. چون در این روش از تمامی سطوح غذایی موجود در استخر استفاده می‌شود و هیچکدام از سطوح غذایی داخل استخر بی استفاده نمیماند. علاوه بر آن در پرورش چند گونه‌ای ماهیان اثرات متقابل مثبت تغذیه‌ای بر روی یکدیگر می‌گذرانند.
در این روش چند گونه ماهی به طور همزمان در یک استخر ریخته می‌شوند و از همه غذای موجود در آب از قبیل: پلانکتون‌های گیاهی و جانوری، کرم‌ها، حشرات و... استفاده می‌شود. چهار گونه ماهی از خانواده کپور ماهیان عبارتند از: کپور معمولی، کپور علف‌خوار (آمور)، کپور نقره‌ای (فیتوفاگ)و کپور سر گنده.
در این سیستم معمولا توصیه می‌شود 35 درصد کپور معمولی، 15 درصد کپور علف‌خوار، 40 درصد کپور نقره‌ای و 10 درصد کپور سرگنده در استخر رهاسازی شود.
سرمایه گذاری طرح
| شرح | هزینه موردنیاز (میلیون ریال) | معادل دلاری |
| سرمایه ثابت | 189,919 | 678,282 |
| سرمایه در گردش | 3,815 | 13,625 |
| کل سرمایه گذاری | 193,734 | 691,907 |
زمین مورد نیاز برای تولید 15 تن گوشت ماهی خاویاری، 2 تن خاویار پرورشی و 100 تن ماهی کپور پرورشی در سال، 25,000 مترمربع می‌باشد.
*هر دلار معادل 280,000 ریال درنظرگرفته شده است.
هزینه‌های تولید طرح
هزینه‌های تولید بر اساس پيش‌بيني توليد در ۱۰۰ درصد ظرفيت اسمی محاسبه می‌گردد و براي سال‌هاي قبل از دستيابي به ۱۰۰% ظرفيت با توجه به ميزان توليد و هزينه‌هاي ثابت و متغير، تعديلات لازم اعمال می‌گردد. كل هزينه‌هاي توليد اين طرح كه شامل هزينه‌هاي عملياتي و غيرعملياتي توليد می‌باشد و معادل 77,865 میلیون ریال می‌باشد.
شاخص اقتصادی طرح
شاخص‌های اقتصادی طرح احداث واحد پرورش ماهی خاویار و کپور توسط نرم افزار کامفار محاسبه شده‌اند و به شرح زیر است.
| شرج | مقدار | واحد |
| ارزش فعلی خالص (NPV) | 345,788.25 | میلیون ریال |
| نرخ بازده داخلی (IRR) | 59.01 | درصد |
| دوره بازگشت سرمایه (PBP) | 2 | سال |
| تسهیلات پیشنهادی | 114,000 | میلیون ریال |