مقدمه
این گیاه بومی جنوب اروپا و آسیا است و به عنوان "ریشه شیرین" منسوب است و ریشه شیرینش بسیار شیرین‌تر از شکر است.این گیاه هزاران سال است که در سیستم سنتی پزشکی چینی مورد توجه قرار گرفته است و به عنوان "حافظ صلح" شناخته می‌شود. شیرین بیان یکی از پرمصرف‌ترین گیاهان در سراسر جهان است و در حال حاضر در روسیه، اسپانیا، فرانسه، انگلستان، آلمان، خاورمیانه و آسیا رشد می‌کند.
معرفی محصول
شیرین بیان گیاهی است، دارای ساقه‌ای به طول 0.5 تا 1 متر بوده و چندساله می‌باشد. در صورتی که شرایط مناسب باشد، طول این این گیاه به 2 متر هم خواهد رسید. این گیاه دارای یک برگچه انتهایی و بین 4 تا 7 زوج برگچه می‌باشد. گل‌های شیرین بیان به رنگ زرد، بنفش و یا سفید هستند، که این گل‌ها در کنار برگ بر روی یک پایه رشد می‌کنند. میوه شیرین بیان که به رنگ خرمایی است، دارای 5 تا 6 دانه می‌باشد. هر کدام از دانه‌ها دارای وزن حدودا 10 گرم می‌باشند. گیاه شیرین بیان در بیشتر مناطق رشد می‌کند و کشورهایی از قبیل انگلیس، فرانسه، بلژیک، ترکیه، ایتالیا و آلمان از تولیدکنندگان شیرین بیان می‌باشند.
انواع گونه‌های شیرین بیان به شرح زیر است:
1) گونه اسپانیایی «G. typical» که میوه آن صاف و بدون کرک است و ریزوم‌های قهوه‌ای به قطر ۶ تا ۱۸ میلی‌متر دارد.
2) گونه روسی «G. glandulifera» که برگ‌های آن چسبناک است و ریشه‌های متعدد به ضخامت ۵ سامتی‌متر دارد. پوست ریشه آن فلس‌دار و قهوه‌ای رنگ است و شیرینی ملایم دارد.
3) گونه ترکی «G. pallida» که ضخامت ریشه آن حدود ۸ سانتی‌متر است.
3) گونه ایرانی «G. violacca» که ریشه‌های آن نیز نسبتاً ضخیم است.
معرفی کد آیسیک و کد تعرفه گمرکی محصول
کد آیسیک و کد تعرفه گمرکی مرتبط با محصول به شرح زیر است:
| شرح محصول | کد آیسیک 8 رقمی | کد آیسیک 10 رقمی | کد تعرفه گمرکی |
| پودر ریشه شیرین بیان | 24231919 | 1531512379 | 12119020 |
| عصاره شیرین بیان | 15491311 | 1549512337 | 13021200 |
واحدهای تولیدکننده محصول
در پایان سال 1398 ظرفیت اسمی تولید سالانه پودر و عصاره شیرین بیان ایران 26,170 تن بوده است که از این میزان 14,240 تن معادل 54 درصد ظرفیت مربوط به واحد‌هاي استان فارس است.
کاربردهای محصول
از جمله کاربردها و خواص شیرین بیان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1) درمان آفت یا زخم‌های دهانی: زخم‌های آفتی مکرر و دردناک که به زخم‌های دهانی معروف‌اند، نیز با شیرین بیان بهبود می‌یابد. زخم‌های دهانی یا آفت‌ها زخم‌های غیرمسری کوچکی هستند که در بافت داخل دهان و روی لثه‌ها ایجاد می‌شوند. مطالعات نشان داده است که درمان آفت با عصاره‌ی شیرین بیان منجر به بهبود قابل توجهی در درد و التهاب در افراد شده است. مواد مفید موجود در شیرین بیان به تسریع بهبود این زخم‌ها کمک می‌کند و در تحریک مکانیسم دفاعی بدن مؤثر هستند.
2) حفاظت از کبد: مطالعات انجام شده نتایج امیدبخشی را درمورد خواص شیرین بیان در حفاظت از کبد نشان داده است. شیرین بیان حاوی «گلیسیریزین» است که با کاهش میزان سمّیت در درمان بیماری های کبد مؤثر است و به تثبیت وضعیت عملکردی طبیعی کبد کمک می‌کند. مطالعه‌ی تحقیقاتی دیگری شواهدی را ارائه داده است که نشان می‌دهد «فلاونوئیدِ ازوئگوئتیدین» موجود در شیرین بیان از خواص آنتی اکسیدانی و مهارکنندگی برخوردار است که به حفاظت از سلول‌های کبدی دربرابر چربی بالا، صدمات ناشی از رژیم غذایی و آسیب ایجاد شده توسط استرس «اکسیداتیو» کمک می‌کند.
3) درمان اختلالات معده: از ریشه‌ی شیرین بیان برای تسکین مشکلات گوارشی استفاده می‌شود. عصاره‌ی ریشه‌ی شیرین بیان در موارد مسمومیت غذایی، زخم معده و سوزش سردل می‌تواند بهبود پوشش داخلی معده را تسریع کند و موجب برقراری دوباره‌ی تعادل شود. این ویژگی به‌دلیل خواص ضدالتهابی و تقویت سیستم ایمنی بدن موجود در «اسید گلیسیریزیک» است. مطالعه‌ای نشان داده است که «اسید گلیسیریزیک» می‌تواند باکتری سمّی «هلیکوباکترپیلوری» (H. pylori) را مهار کند و مانع از رشد آن در روده شود. پژوهش‌هایی نیز انجام شده که نشان می‌دهد نشانه‌های بیماری افرادی که دچار بیماری زخم معده یا زخم پپتیک (peptic ulcer)، سوزش سردل یا التهاب معده هستند با مصرف DGL بهبود می‌یابد. DGL شکل سالم‌تر شیرین بیان است که در صورت لزوم می‌توان آن را به‌صورت بلندمدت مصرف کرد.
4) کاهش استرس: استرس طولانی‌مدت و تولید همیشگی آدرنالین و کورتیزول در طول زمان، غدد فوق کلیوی را خسته می‌کند. شیرین بیان می‌تواند به غدد فوق‌کلیوی کمی استراحت بدهد. عصاره‌ی ریشه‌ی شیرین بیان غدد فوق کلیوی را تحریک می‌کند و موجب می‌شود که میزان هورمون کورتیزول در بدن در سطح سالمی قرار داشته باشد.
5) درمان رماتیسم مفاصل: عصاره‌ی شیرین بیان دارای خواص مفید برای درمان التهاب است و اثرگذاری آن در درمان رماتیسم مفاصل ثابت شده است. پژوهش‌ها نشان داده است که شیرین بیان می‌تواند در کاهش سطح «سیتوکین‌ها» (cytokin، که موجب التهاب می‌شوند) و رهایی از درد و تورم مفید باشد.
6) برطرف‌کردن علائم یائسگی و سندروم پیش از قاعدگی: ریشه‌ی شیرین بیان در درمان نشانه‌های یائسگی و سندروم پیش از قاعدگی مؤثر است. شیرین بیان سرشار از «ایزوفلاون»هاست که به حفظ تعادل استروژن و پروژسترون در بدن کمک می‌کنند. مطالعات نتایج مثبتی را درمورد اثربخشی شیرین بیان در کاهش گرگرفتگی‌های شبانه و بهبود سلامت جسمی و روانی زنان یائسه نشان داده است. شیرین بیان حاوی «فیتواستروژن» است و به افزایش سطح هورمون پروژسترون در بدن کمک می‌کند و در تسکین گرفتگی‌ها و ناراحتی‌های معمول در طول دوران قاعدگی مؤثر است. شیرین بیان با جلوگیری از اثرات هورمونی «آلدوسترون» (aldosterone)، در برطرف‌کردن مشکل تجمع مایعات در بدن نیز مؤثر است.
7) پیشگیری از سرطان: شیرین بیان دارای اثرات پیشگیری شیمیایی است و در درمان انواع مختلف سرطان مؤثر است. در بعضی از روش‌های درمان چینی نیز از شیرین بیان در درمان سرطان استفاده می‌شود. مطالعات اثرات ضدتکثیری ریشه‌ی شیرین بیان را در کاهش رشد سلول‌های سرطان سینه در انسان نشان داده است. شیرین بیان دارای «فلاونوئید»هایی مانند «ازوئگوئتیدین» (isoliquiritigenin) است که به جلوگیری از سرطانی‌شدن روده‌ی بزرگ کمک می‌کند و خزان یاخته‌ای یا «آپوپتوز» (apoptosis، مرگ برنامه‌ریزی‌شده‌ی سلول‌هاست) را تحریک می‌کند. درپژوهش‌ها شواهدی ارائه شده که نشان‌دهنده‌ی فعالیت ضدتوموری عصاره‌ی شیرین بیان است و نشان می‌دهد که عصاره‌ی شیرین بیان در کاهش سمّیت ایجادشده توسط داروهای شیمی‌درمانی و مهار تولید سلول‌های سرطانی مؤثر است. ولی بیماران سرطانی که «سیس‌پلاتین» درمانی (cisplatin therapy) می‌شوند، باید از عصاره‌ی شیرین بیان پرهیز کنند. عصاره‌ی شیرین بیان در درمان «پروستاتیت» (prostatitis، التهاب در غده‌ی پروستات) مزمن و سرطان پروستات نیز مفید است.
8) کمک به درمان سندروم خستگی مزمن: شیرین بیان برای جلوگیری از عملکرد نامناسب غدد فوق کلیوی مفید است و به بهبود عملکرد کلی آن کمک می‌کند. غدد فوق کلیوی مسئول تولید هورمون‌هایی مانند کورتیزول هستند. هورمون کورتیزول در کنترل استرس در بدن نقش دارد. البته باید از مصرف بیش‌ازحد شیرین بیان پرهیز کنیم. شیرین بیان برای افرادی که باید برای مدت طولانی از داروهای استروئیدی استفاده می‌کنند، مفید است، زیرا با اثر سرکوب‌کنندگی استروئیدها بر غدد فوق کلیوی مقابله می‌کند. شیرین بیان (به‌ویژه درطول مرحله‌ی بهبود پس از جراحی) مقاومت بدن را نسبت به استرس افزایش می‌دهد. «اسید گلیسیریزیک» موجود در شیرین بیان در افزایش سطح انرژی و کاهش علائم سندروم خستگی مزمن و «فیبرومیالژی» (fibromyalgia، یک سندرم درد اسکلتی-عضلانی مزمن) مؤثر است.
9) تقویت سیستم ایمنی بدن: شیرین بیان موجب بهبود مکانیسم دفاعی بدن می‌شود. این گیاه در بالابردن سطح «اینترفرون» (interferon) نیز مؤثر است. «اینترفرون» عاملی ضدویروسی است که همراه با «اسید گلیسیریزیک»، فعالیت سلول‌های ایمنی بدن را تحریک می‌کند و به مقابله با ویروس‌ها و باکتری‌های عفونی مانند آنفولانزای A کمک می‌کند.
10) درمان بیماری سل: مطالعات نشان داده است که شیرین بیان در درمان بیماری سل ریوی مؤثر است و به کاهش طول دوره‌ی درمان آن نیز کمک می‌کند. فعالیت ضدمیکوباکتری و ضدمیکروبی مواد موجود در شیرین بیان در درمان عفونت‌های ریوی مؤثر هستند و این گیاه را به عامل ضدسل اثربخشی تبدیل می‌کنند.
11) درمان عفونت‌ها: شیرین بیان حاوی «اسید گلیسیریزیک» است که در درمان انواع عفونت‌های ویروسی، قارچی و باکتریایی مؤثر است. مطالعات تحقیقاتی اثر ضدویروسی شیرین بیان و مواد موجود در آن را در مهار رشد ویروس تبخال و جلوگیری از رشد بیشتر سرطان نشان داده‌اند. خواص شیرین بیان در مقابله با عفونت در درمان زونا (shingles) نیز که توسط ویروس «واریسلا زوستر» (varicella-zoster، همان ویروس عامل بیماری آبله مرغان) ایجاد می‌شود، مؤثر است.
12) کاهش ابتلابه آترواسكلروز یا تصلب شرایین (Atherosclerosis): ریشه‌ی شیرین بیان دارای آنتی‌اکسیدان‌هایی است که در حفظ کلسترول در سطح سالم مؤثر هستند. «فلاونوئیدِ گلابریدین» همراه با سایر مواد مفید موجود در شیرین بیان اثر مفیدی در جلوگیری از تجمع «لیپوپروتئین» کم‌چگالی یا کلسترول LDL دارد و به کاهش خطر ابتلابه بیماری‌هایی مانند «آترواسكلروز» کمک می‌کند.
13) برطرف‌کردن اختلالات تنفسی و تمیزکردن سیستم تنفسی: مصرف شیرین بیان برای درمان مشکلات تنفسی توصیه شده است. شیرین بیان در درمان گلودرد، سرفه، سرماخوردگی، برونشیت و بیماری های ریوی مانند «آمفیزم» مفید است. شیرین بیان موجب رهایی از عفونت‌های تنفسی فوقانی ناشی از ویروس‌ها و باکتری‌ها نیز می‌شود. شیرین بیان مانند داروهای خلط‌آور عمل می‌کند و به خروج خلط گلو و سایر مواد از نایژه‌ها و ریه‌ها کمک می‌کند. این ویژگی در تسکین اسپاسم‌های برونش مؤثر است. در مطالعات شواهدی درمورد اثر درمانی شیرین بیان در کاهش تنگ‌شدگی مسیرهای هوایی و اثرات مفید آن در درمان آسم به‌دست آمده است.
مصرف شیرین بیان به‌عنوان یک مکمل خوراکی به بدن کمک می‌کند تا خلط و ماده‌ی مخاطی سالمی تولید کند. شاید به‌نظر برسد که افزایش تولید خلط برای سلامتی سیستم نایژه‌ای مضر است، ولی کاملا برعکس است. تولید خلطی تمیز و سالم موجب می‌شود که سیستم تنفسی بدون وجود ماده‌ی مخاطی قدیمی و چسبنده‌ای که مسیر آن را مسدود می‌کند، عملکرد بهتری داشته باشد.
برخی دیگر از فواید و خواص شیرین بیان به شرح زیر است:
14) درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی به ویروس HIV
15) کمک به سم‌زدایی بدن
16) افزایش باروری زنان
17) درمان چاقی
18) مراقبت از پوست
19) درمان هپاتیت
20) درمان زخم معده یا پپتیک
21) مراقبت از موها
22) کاهش افسردگی
23) کمک به سلامت دهان و دندان
24) رفع اختلالات عصبی
25) افزایش سلامت قلب و عروق
26) بهبود عملکرد شناختی
و ...
بازار محصول
ژاپن نیز از دیگر کشورهایی است که در بازار تجارت شیرین بیان در سطح جهانی نقش اساسی دارد. در حقیقت، فرهنگ و استفاده سنتی از شیرین بیان در این کشور است که منجر به ارزش تجارت محصول در این کشور می‌شود. ژاپن وارد کننده بزرگ جهانی است که استفاده از محصول در این کشور علاوه بر صنایع غذایی، در ساخت داروی سنتی Kampo ژاپنی است.
روش تولید
شیرین بیان را می‌توان توسط بذر و یا از طریق رویشی تکثیر کرد. از آنجا که بذر شیرین بیان پوسته ضخیمی دارد و این پوسته قوه رویشی آن را کاهش می‌دهد، قبل از کاشت باید خراش‌های مناسبی در سطح پوست ایجاد کرد. تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیرمستقیم انجام می‌گیرد.
کشت مستقیم:
شیرین بیان را در زمان مناسب به صورت ردیفی با فواصل ذکرشده کشت می‌کنند. پس از کاشت زمین را باید به مقدار کافی آبیاری کرد.
کشت غیرمستقیم:
در زمان مناسب بذرها را در خزانه هوای آزاد که بستر آن به همین منظور آماده شده است کشت می‌کنند. پس از کاشت به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاك غلتک مناسبی باید زده شود. آبیاری منظم و مبارزه با علف‌های هرز در طول رویش گیاهان نقش عمده‌ای در سرعت رشد شیرین بیان دارد. در اواسط پاییز اقدام به انتقال نشاءها به زمین اصلی می‌شود. برای هر هکتار زمین به30هزار نشاء نیاز داریم.
تکثیر رویشی از طریق تقسیم ریشه انجام می‌گیرد. گیاهان سه تا چهارساله را از خاك خارج کرده و پس از تمیز کردن ریشه، قطعاتی به طول 15تا 25 سانتی‌متر از آن جدا و در عمق مناسب کشت می‌شوند. در هر هکتار زمین به 40 تا70 هزار قلمه ریشه‌ای نیاز است.
مراقبت و نگهداری
رشد شیرین بیان در سال اول رویش کند است. از این رو علف‌های هرز می‌توانند بدون رقابت و به سرعت توسعه یابند، لذا کنترل علف‌های هرز قبل از کاشت و نیز تهیه بستر فاقد علف‌های هرز ضرورت دارد. در سال اول رویش علف‌های هرز را به طور مکانیکی با دست یا کولتیواتور باید وجین کرد.
در فصل بهار به منظور توسعه ریشه، قبل از ریزش برگ‌ها ساقه‌های شیرین بیان را از فاصله 10سانتی متری سطح زمین باید قطع و از زمین خارج کرد.
برداشت محصول
چنانچه شیرین بیان به روش رویشی تکثیرشده باشد، سه تا چهار سال ولی اگر تکثیر توسط بذر انجام گرفته باشد، پنج تا شش سال پس از کاشت می‌توان ریشه را برداشت کرد. زمان مناسب برای برداشت ریشه فصل پاییز پس از خشک شدن اندام‌های هوایی بر اثر سرماست.
ریشه را در سطوح کوچک کشت با دست ولی در مقیاس وسیع با ماشین های مخصوص، برداشت می‌کنند. از آنجا که مواد موثره ریشه شیرین بیان در آب حل می‌شود، از این رو ریشهها را خیلی سریع با آب جاری باید شست. پس از تمیز کردن، پوست ریشهها را باید جدا کرد، سپس آنها را با قطعات 10 تا 15سانتی‌متری تقسیم و خشک نمود.
برای خشک کردن ریشه نباید از نور مستقیم یا درجه حرات بالا استفاده کرد. چنانکه از خشکن‌های الکتریکی استفاده کرد دمای مناسب 40 درجه سانتی‌گراد می‌باشد. ریشه‌های خشک شده ترك خورده و شکاف بر می‌دارند.
شیرین بیان در اکثر مناطق جهان به خصوص میان دو عرض جغرافیایی 30 و 45 درجه در نیمکره شمالی زمین می‌روید. این گیاه در کشورمان نیز پراکنش بسیار وسیعی دارد و در استان‌هایی چون خراسان (شمالی و رضوی)، آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، گلستان، کردستان، فارس، اصفهان، تهران و . . . مشاهده می‌شود . شیرین بیان به طور کلی گیاهی نورپسند است، که در طول رویش به هوای گرم و رطوبت متوسط نیاز دارد.
