مقدمه
کسب و کار تولید علوفه به روش هیدروپونیک، یکی از کسب و کارهای بخش کشاورزی است که دارای بازار خوب و پر رونقی است.
اساس و پایه این تکنیک، در حقیقت همان سبزه نوروز ایرانیان باستان با قدمتی بیش از 3000 سال است که در طول زمان و با پیشرفت تکنولوژی، این تکنیک نیز پیشرفت کرده و هم اکنون به یکی از روش‌های تهیه خوراک سالم دام در کل دنیا بدل گشته است.
هیدروپونیک یا آب‌کشت، یکی از روش‌های خلاقانه تولید محصولات کشاورزی بدون خاک و سم و با کم‌ترین نیاز به آب (با استفاده از محلول مغذی) است.
علوفه‌ای که به صورت هیدروپونیک تولید می‌شود دارای رطوبت بسیار بالایی است و یا باید حداکثر ظرف دو روز مصرف شود اما مزایای مهمی دارد که نمی‌توان به راحتی از کنار آنها گذشت مثلا صرفه‌جویی در مصرف آب و نیاز به آب کم برای کشت، کاهش مصرف سموم و آفت کش‌های مختلف و در نتیجه داشتن دامی سالم‌تر. همچنین هزینه‌های کمتر و پایین‌تر که موجب داشتن سود بیشتر می‌شود. به عنوان مثال با تولید علوفه به این روش می‌توان در یک فضای 36 مترمربعی بیش از یک تن علوفه تازه تولید کرد و این یعنی افزایش بهره وری و سودآوری.
معرفی محصول
هیدروپونیک اصطلاحی در علم باغداری است که به روشی در صنعت کشاورزی مدرن امروز جهان اشاره می‌کند که گیاه، به جای آنکه مثل روش سنتی همیشگی، در خاک، رشد و نمو پیدا کند، در سیالی از محلول‌های غذایی قرار می‌گیرد تا بستر هماهنگی جهت رشد گیاه به صورت هیدروپونیک (HYDROPONIC) فراهم شود.
در روش‌های گلخانه‌ای، کشت به این روش، محبوبیت زیادی پیدا کرده است و در ۳۱ استان کشور نیز، هزاران نفر در این حوزه مشغول به کار هستند. هیدروپونیک یا کشاورزی بدون خاک عبارت است از رشد گیاهان در شرایط و محیط‌های بدون خاک که در آنها عوامل فیزیکی و شیمیایی موثر بر رشد گیاه، بر اساس کاربرد روش‌ها و فنون علمی تحت کنترل قرار می‌گیرد.
واژه هیدروپونیک از کلمه یونانی "هیدرو" به معنی آب و "پونیک" به معنی کار تشکیل شده است. این روش به صورت تولید گیاهان و سبزیجات بدون نیاز به خاک در بستر آب و در محیط کنترل شده است. اگرچه تولید علوفه هیدروپونیک مانند سبزیجات نیست و با آب خالص بدون عناصر غذایی امکان پذیر است. ذرت، جو، جو دو سر، گندم، نخود علوفه ای و... گیاهانی هستند که برای تولید علوفه سبز و با کیفیت برای دام در سیستم هیدروپونیک مناسب هستند. در این روش نور، آب، بذر و مقدار بسیار کمی عناصر غذایی برای تولید مورد نیاز است.
مصرف آب کم نسبت به کشت یونجه، امکان برداشت محصول در تمامی فصول سال و استفاده نکردن از ماشین آلات و ادوات کشاورزی را از مزایای این شیوه کشت می‌توان نام برد. کشت هیدروپونیک هر سه روز در مجموع ۱۵ لیتر آب نیاز دارد و در هر سینی مخصوص ۳۰۰ گرم جو برای تعلیف دام کشت و معادل ۱۵ کیلوگرم علوفه برداشت می‌شود.
زمان کاشت تا برداشت در این روش هفت روز است و از هر یک کیلوگرم بذر کشت شده تا هفت برابر علوفه برداشت می‌شود.
مقایسه سیستم تولید علوفه هیدروپونیک با سیستم‌های خاکی:
الف) در سیستم‌های خاکی بذر و ریشه گیاه داخل خاک باقی می‌ماند و بیش از ۶۰ درصد از انرژی، پروتئین و ویتامین‌های گیاه عملا از دسترس خارج می‌شود در صورتیکه در این سیستم، کل علوفه با تمام اجزا مصرف می‌شود و جالب اینکه در تست‌هایی که هم در خارج از کشور و هم در ایران انجام شده، دام در برخورد اول با این علوفه به سراغ قسمت ریشۀ این علوفه (به دلیل شیرینی بیشتر به خاطر قند موجود در آن) می‌روند.
ب) در سیستم‌های خاکی به دلیل وجود آلودگی‌های خاکی و آفات و بیماری‌ها، استفاده از سموم کشاورزی اجتناب‌ناپذیر می‌باشد. همچنین به دلیل خاصیت بافر بودن و وجود کلوئیدها در خاک معمول بیش از ۷۰ درصد از کودهای شیمیایی استفاده شده، عملا از دسترس گیاه خارج می‌شوند و به همین دلیل میزان استفاده از کودهای شیمیایی بسیار بالا رفته و همین مسئله نیز باعث آلودگی سفره‌های آب‌های زیرزمینی و آلودگی علوفه به کودهای شیمیایی گشته که خود نیز باعث ایجاد مشکلات در سیستم تغذیه‌ای دام می‌شود.
اما در این سیستم، اصلا از کود یا سم استفاده نشده و به همین دلیل علوفه تولیدی، کامل ارگانیک بوده و به دلیل زمان بسیار کوتاه در تبدیل شدن بذر به علوفه (حداکثر ۵ روز) عمل نیازی به کود شیمیایی ندارد هر چند درصورت نیاز به تامین علوفه با پروتئیین و مواد معدنی بالاتر و نگه‌داری علوفه برای مدت طولانی‌تر (بیش از۵ روز) حتما نیاز به کودهای محلول به مقدار بسیار کم دارید.
ج) در سیستم‌های تولید علوفه خاکی شما تنها به علوفه تولیدی در خاک دسترسی دارید و قادر به غنی سازی آن بصورت مستقیم نیستید اما در این روش توانایی تولید علوفه غنی شده (برای مثال روی دار برای مناطقی که دچار کمبود روی هستند و یا حتی طعم دار یا اسانس‌های طبیعی گیاهان) را داریم.
د) در سیستم‌های تولید علوفه خاکی، شما تنها در یک مقطع زمانی خاص قادر به تولید علوفه هستید درصورتیکه این سیستم محدودیتی در زمان تولید علوفه ندارد.
کاربردهای محصول
علوفه هیدروپونیک به عنوان خوراک دام مورد مصرف قرار می‌گیرد. این تکنیک با داشتن مزایای فوق باعث شده است که به سرعت در جهان گسترش یابد و هم اکنون بیش از 60 سال است که در سراسر دنیا از این روش برای تامین بخشی از جیره خوراک دام استفاده فراوان می‌شود.
این خوراک قابلیت استفاده برای دام‌های مختلفی چون گاو، گوسفند، اسب، بز، شتر، شترمرغ، ماهیان علف‌خوار (آمور و کپور)، آهو، گوزن، مرغ و خروس، قرقاول، بوقلمون، آهو، خرگوش و… را دارا است.
بازار محصول
اندازه بازار جهانی سیستم‌های هیدروپونیک در سال 2020 در حدود 9.5 میلیارد دلار برآورد شده است که این مقدار در سال 2026 طبق برآوردهای انجام شده به 17.9 میلیارد دلار خواهد رسید. با توجه به افزایش روزافزون جمعیت جهان و فشار حداکثری به بخش کشاورزی، دیگر افزایش سطح زیر کشت پاسخگوی این نیاز جهانی نخواهد بود و این موضوع سبب شده است که رویکرد افزایش تراکم کشت و تولیدات هیدروپونیک به شدت در حال گسترش باشد.
نتایج و مزایای استفاده از طرح تولید علوفه هیدروپونیک:
1) مصرف بهینه آب (کاهش بیش از 99%)
2) کاهش شدید مصرف انرژی
3) عدم ضایعات بذر
4) بیمه رایگان علوفه
5) کاربرد بهینه زمین (کاهش بیش از 90%)
6) عدم تخریب مراتع
7) مصرف بهینه سرمایه
8) صرفه جویی در زمان (کاهش بیش از 80%)
9) افزایش کیفیت و کمیت علوفه
10) استفادۀ بهینه از نیروی انسانی
11) افزایش راندمان محصولات دامی (افزایش تا 20%)
12) تامین علوفه تازه، ارگانیک، ارزان و باکیفیت جهت انواع دام‌ها
ظرفیت دام‌های کشور بیش تر از سطح مراتع موجود می‌باشد و البته مراتع رو به کاهش و نابودی می‌باشند. این عوامل باعث کاهش میزان علوفه مورد نیاز برای دام‌ها شده است. حفظ منابع طبیعی که جز بستر حیات بشر می‌باشد و همچنین حفظ میزان تولیدات محصولات دامی از اهمیت بالایی برخوردار است. با این وصف استفاده از روش هیدروپونیک که روش نوین و سریعی برای فراهم کردن تامین غذای دام ها می باشد، قابل توجه قرار گرفته است.
روش تولید
به طور کلی کشت هیدروپونیک علوفه بسیار شبیه به تولید سبزه عید می‌باشد با این تفاوت که سطح کشت یا همان سینی‌های کشت بزرگ‌تر می‌باشند.در کشت علوفه به روش هیدروپونیک مقداری بذر بر روی سینی‌های پلاستیکی کم عمق که دارای یک ورق کاغذ نم گیر (شبیه سبزه عید) می‌باشند پهن می‌شود.
بذرهای داخل این ظروف به طور مداوم و با فاصله زمانی 2 الی 4 ساعت به مدت 10 الی 20 ثانیه به شکل اسپری یا مهپاشی آبیاری می‌شوند.
این سینی‌ها را می‌توان به شکل طبقه طبقه با فاصله 70 سانتی روی هم قرار داد در این روش نیاز به نورخاصی برای رشد نمی‌باشد.
هنگامی که ارتفاع علوفه به حدود 20 سانتی متر رسید به سادگی قابل برداشت می‌باشد.
علوفه تازه برداشت شده را می‌توان به عنوان خوراک دام استفاده کرد.
تبدیل بذرها به علوفه آماده حدود 6 الی 8 روز زمان می‌برد.
در روش کاشت علوفه هیدروپونیک می‌توان از یک کیلوگرم بذر بسته به نوع محصول 6 تا 10 کیلوگرم علوفه سبز تولید کرد.
اقتصادی‌ترین و بهترین بذرها برای کاشت علوفه هیدروپونیک جو، گندم، یولاف، یونجه و بذر علف‌های هرز مرتع که دارای ارزش تغذیه‌ای بالایی هستند می‌باشد.
علوفه سبز به دلیل آن که قابلیت بالای 95 درصد هضم دارد، نسبت به مصرف مستقیم دانه به عنوان خوراک که در بهترین حالت 30 درصد قابلیت هضم دارد ارجحیت دارد.
کاشت علوفه هیدروپونیک به دلیل افزایش حجم و وزن خوراک بسیار اقتصادی می‌باشد.
علوفه تازه به شدت به میزان شیردهی و رشد وزنی دام‌ها تاثیر مثبت داشته و باعت افزایش 20 الی 30 درصدی راندمان تولید می‌شود.
با ساخت یک سالن صد متری می‌توان روزانه 1 تن علوفه برداشت کرد که این میزان علوفه برای ۱۵ راس گاو یا حدود 80 عدد گوسفند کافی است.
برای تولید یک کیلو علوفه به روش هیدروپونیک حدودا یک لیتر آب مصرف می‌شود که این رقم در فضای باز بین ۴۰ تا ۵۰ لیتر است.
علوفه سبز به صورت هیدروپونیک نسبت به علوفه خشک ۳۵ درصد ویتامین بیشتری دارد و خوش خوراک‌تر و هضم آن برای دام بسیار آسان‌تر است.
در کشت هیدروپونیک علوفه از هیچ نوع کود و سمی استفاده نمی‌شود، درنتیجه علوفه هیدروپونیکی بسیار سالم است.
لوازم مورد نیاز برای کاشت علوفه هیدروپونیک و تولید انواع نشا در 100 متر مربع:
1- سالن سرپوشیده به مساحت 100 متر مربع به شکل سوله، ساختمان و یا گلخانه با ارتفاع 4 الی 6 متر برای سیستم کشت علوفه هیدروپونیک 7 طبقه‌ای (برداشت حداقل یک طبقه در روز)
2- بخاری گازی، نفتی و یا هیتر ترجیحا 2 عدد (دمای مورد نیاز سالن 20 الی 26 درجه)
3- پمپ 1 اینچ 1 اسب جتی یک عدد
4- شیر برقی 1 اینچ 24 ولت یک عدد ( درصورتی که از مخزن آب استفاده می‌کنید نیازی به شیر برقی نیست).
5- تابلو برق تایمردار مخصوص کشت علوفه هیدروپونیک و تولید نشا
6- سیستم روشنایی معمولی ( 6 عدد لامپ 60 وات کم مصرف و یا 12 عدد مهتابی)
7- شیر آب لوله کشی شهری یا مخزن 5 هزار لیتری آب
8- مه پاش چهار طرفه کم فشار (مانند مه پاش 4 طرفه گلابی) تعداد 160 عدد.
9- لوله آبیاری 16 قطره‌ای (لوله لودن 16 استاندارد) به مقدار 350 متر
10- لوله 32 میلیمتر پلی اتیلن استاندارد فشار 8 بار: 50 متر
11- درپوش پلی اتیلن 32 میلیمتر گلابی : 4 عدد
12- کمربند 32 در 1/2 اینچ گلابی 28 عدد (به تعداد کل طبقات)
13- شیر آبیاری 16*1/2 اینچ 28 عدد (به تعداد کل طبقات)
14- زانو 32 مساوی پلی اتیلن 6 عدد
15- سه راه 32 مساوی پلی اتیلن 4 عدد
16- کور عینکی 16 میلیمتر گلابی 28 عدد (به تعداد کل طبقات)
17- اتصال نر 32 میلیمتر پلی اتیلن گلابی 2 عدد
18- مغزی پلی اتیلن 1 اینچ گلابی 6 عدد
19- تبدیل لازم برای اتصال لوله آب شهری و یا مخزن به ورودی پمپ 1 اینچ
20- بست کمربندی 30 سانت گلابی 2 بسته 100 تایی
21- سینی کشت علوفه در ابعاد پیشنهادی ( 50 در 70 ) یا (50 در 80) + کاغذ رطوبت گیر (کاغذ معمولی). خرید سینی کشت علوفه
21- قوطی 2*2 سانت و یا قوی‌تر 1000 متر ( 170 شاخه 6 متری ) یا( 250 شاخه 4 متری) برای قفسه بندی کل سالن در 7 طبقه
22- ابزار نصب شامل: دستگاه جوش آهن برای جوشکاری قفسه ها + آچار 13 + آچار شلاقی + اره