مقدمه
مرخز نام روستایی در اطراف شهرستان سقز است که بز مرخز قبلا در آنجا پرورش داده می‌شد. بزهای آنقوره (Angora) که در ایران به نام بز مَرخُز شناخته می‌شوند، حیوانات چند منظوره‌ای هستند که از پشم، شیر و گوشت آنها استفاده می‌شود. بز مرخز بنام محلی (بزنه مه ره ز) تنها بز تک پوششی کشور است که فقط مولد الیافی براق، ظریف و نرم با نام محلی (بزنه مه ره ز) تولید می‌کند. این نژاد قبلا در جنوب غربی استان آذربایجان غربی، بخش‌های غربی استان کردستان و شمال غربی استان کرمانشاه وجود داشته ولی در حال حاضر به تعداد کم در شمال غربی استان کردستان و بالاخص بخش‌های آلوت و آرمرده شهرستان بانه پراکنده است. هدف اصلی از پرورش بز مرخز تولید الیاف در درجه اول و تولید گوشت در درجه دوم است. از میان الیاف دامی تولید شده در جهان، بعد از پشم، موهر (Mohair) در رتبه دوم قرار دارد. الیاف موهر به وسیله بز مرخز تولید می‌گردد.
در ده سال اخیر جمعیت بز مرخز در استان کردستان تقریبا 70 درصد کاهش یافته و به کمتر از 5000 راس رسیده است. شواهد نشان می‌دهد اگر این روند ادامه یابد، این نژاد در معرض نابودی قرار می‌گیرد.
معرفی محصول
بز مرخز حیوانی است چابک و زرنگ با بدنی جمع و جور و جثه نسبتا کوچک که برای پرورش در مناطق کوهستانی مناسب است. در این نژاد سر متوسط، حدقه برجسته، پوزه باریک، گوش‌ها نسبتا بلند و آویزان و پاها کوتاه و قوی هستند. در نرها شاخ طویل و پیچیده و در ماده‌ها کوتاه با پیچش ملایم و به شکل‌های متفاوت دیده می‌شود. گسترش الیاف در این نژاد قابل توجه است به طوریکه زیر گردن، زیر شکم و دست و پاها نیز پوشیده از الیاف است. الیاف به رنگ سیاه، خاکستری، قهوه‌ای، نباتی و سفید دیده می‌شوند.
دو نوع الیاف مهم توسط بز مرخز تولید می‌شود. یک نوع آن موهر (Mohair) نام دارد که شبیه پشم است ولی برخلاف پشم فاقد برجستگی‌های سطح تار (کوتیکول) بوده و فلس‌ها به صورت خیلی یکنواخت به تار چسبیده‌اند به نحوی که شکل و طرز قرارگرفتن این فلس‌ها روی تار باعث درخشندگی موهر می‌گردد. علاوه بر این قابلیت کشش موهر خیلی از پشم بیشتر است. تارهای موهر دارای قابلیت رنگ پذیری بالایی بوده و تارهای رنگ شده بسیار درخشنده و زیباتر از پشم هستند. نوع دوم الیاف، کشمیر نام دارد که خیلی ظریف بوده و از فولیکال‌های ثانویه در بزهای دو پوششی تولید می‌شود.
با اینکه کشمیر ظریف‌تر از موهر و دارای ارزش اقتصادی بیشتری است ولی استحکام موهر بیشتر از الیاف کشمیر است. بعد از تولید الیاف در این بزها، تولید گوشت مدنظر است. در زمان کنونی امکان افزایش تولید گوشت در بزهای تولیدکننده موهر وجود دارد به خصوص که لاشه بزها دارای نسبت چربی پائینی بوده و امروزه تقاضا برای گوشت کم چربی وجود دارد.
کاربردهای محصول
بز مرخز به دليل توليد گوشت، شير و الياف (موهر)، دامي سه منظوره تلقي مـي‌شود. ساكنان منطقه به دليل تأمين گوشت، شير و البسه توليد شده از الياف اين دام تا حدودي خودكفا هستند. گوشت این حیوان از نظر كيفي ترد، كم چرب و داراي طعم و بوي مطبـوع مـي‌باشـد و در منطقه بانه طرفداران زيادي دارد و آن را به گوشـت سـاير دام‌هـا و حتـي بزهـاي مويي ترجيح مي‌دهند. شير دوشيده‌شده و محصـولات لبنـي تهيـه شـده از آن نقـش بسيار مهمي در تغذيه خانوارهاي پرورش دهنده داشته و معمولاً به فروش نمي‌رسـد. در منطقه از الياف توليدي، البسه و محصولات متنوعي همچون البسه بافته شده از نخ، پارچه کت و شلوار، شال گردن، روسری، روکش‌های بادوام، پتو، موکت و موهای مصنوعی از موهر ساخته می‌شوند. الياف غالباً در كارگاه‌هاي سنتي كه تعداد آنها در سال‌هاي اخير به شدت كاهش يافته، به صورت پارچه‌هاي نواري درآمده و نهايتاً از آنها لباسهاي محلي مردانه گران قيمت توليد مي‌شود. از نكات قابل توجه در مورد الياف بز مرخُز، درخشندگي، تجعد، طول زياد، راندمان بالا، الياف مدولايي و كمـپ پـايين، درصـد الياف حقيقي بالا، قطر كم الياف و تنـوع در رنـگ هسـتند. در بـين دامـداران رنـگ قهوه‌اي به علت استفاده بيشتر در تهيه لباسهاي محلي و عـدم نيـاز بـه رنـگ رزي، محبوبيت بيشتري دارد.
بازار محصول
بز مرخز تنها نژاد تک پوششی کشور است که در استان‌های غربی کشور (کردستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه) پراکنده است. عمده پرورش دهندگان بز مرخز روستائیان بانه، مریوان و سردشت می‌باشند. در حال حاضر اقتصاد خانوارهای پرورش دهندگان در مناطق اصلی آن کاملا به درآمد حاصل از فروش الیاف تولیدی بستگی دارد. باتوجه به كاهش جمعيت بز مرخز در سال‌هاي اخير، تعداد پرورش‌دهندگان اين دام كاهش يافته و در حال حاضر تعداد 30 خانوار به طور مستقيم به پرورش اين دام مشغول بوده و از اين طريق امرار معاش مي‌كنند. علاوه بـراين در حـدود 40 نفـر بـه طور غير مستقيم در صنايع دستي و سنتي نخ ريسي براي تهيه و توليد البسه مشغول به كار مي‌باشند.
امروزه عمده تولیدکنندگان موهر در جهان آفریقای جنوبی، آمریکا (تگزاس)، ترکیه، آرژانتین، استرالیا و زلاندنو می‌باشند. امروزه صادرات موهر برای کشورهای تولیدکننده آن درآمد قابل توجهی به همراه دارد.
روش تولید
هدف اصلی از پرورش بز مرخز تولید الیاف در درجه اول و تولید گوشت در درجه دوم است. الیاف تولیدی پس از فرآوری در کارگاه‌های محلی واقع در شهرها و روستاهای منطقه به نخ تبدیل شده و نخ حاصل به دستکش، جوراب، پارچه و... تبدیل می‌شود. پارچه‌های نواری به عرض 10 تا 15 سانتی‌متر و طول 30 تا 40 متر تهیه شده و از به هم دوختن آنها لباس کردی تهیه می‌شود که بسیار گران‌قیمت است. میزان تولید الیاف در محل پرورش برای بزغاله‌ها در حدود 0.5 کیلوگرم، بزهای بالغ ماده 0.5 تا 1 کیلوگرم و بزهای بالغ نر حدود 1 تا 1.5 کیلوگرم می‌باشد.
در سامانه عرفي پرورش بز مرخز در زيستگاه اصلي آن، يك يا چند خانوار يك واحد توليـدي بنـام كـوخ را تشـكيل داده و در مسـاحت مشخصـي از مراتـع مشـجر منطقه، اقدام به پرورش اين بز به تنهايي يا همراه با تعدادي بز مويي و گوسـفند مـي‌نمايند. پرورش بز مرخز در كوخ و روستاهاي بانه شـباهت زيـادي بـه پـرورش بـز و گوسفند در سيستم روستايي در اغلب نقاط منطقه زاگرس دارد. با آغاز فصل رويش گياهان مرتعي از اواسط تا اواخر فروردين ماه، چراي دام از مراتـع شـروع مـي‌شـود. همزمان با چرا از مراتع در طول تابستان و اوايل پاييز برگ تازه درختان بلـوط نيـز بريده شده و به مصرف گله‌هاي بز مي‌رسد. برگ بلوط جنگل‌هـاي منطقـه در يـك تناوب 2 تا 3 ساله در شهريور و مهرماه هر سال بريده شده و غالباً به صورت «تايه» بر روي همان درخت انبار مي‌شوند. برگ بريده انبار شده با فقير شدن مراتـع در اواخـر پاييز و با شروع ريزش برف در طول زمستان همراه با علوفه مرتعي جمـع آوري شـده يا خريداري شده منـابع اصـلي تغذيـه بزهـا در طـول فصـل زمسـتان هسـتند. تـاكنون پرورش صنعتي اين دام تجربه نشده است.
راهكارهاي پيشنهادي براي حفاظت از بز مرخز
نتايج پژوهش‌هاي شبيه سازي نشان مي‌دهد كه علاوه بر بهبود شرايط مـديريتي و كنترل حوادث نامطلوب، اعمـال مـديريت ژنتيكـي در گلـه‌هـا در قالـب يـك طـرح حفاظتی در زيستگاه بز مرخز موجب مي‌شود جمعيت در يك فاصله زماني مناسـب، به اندازه مطمئن و قابل قبول رسيده و همخوني و اثرات ژنتيكي آن به خـوبي كنتـرل گردد. با توجه به وضعيت بز مرخز در زيستگاه اصلي آن، ضرورت حفاظت از تـوده ژنتيكي در ايستگاه بيشتر از گذشته شده و كاملاٌ حيـاتي اسـت. بهترين راه براي ماندگاري يك نژاد، افزايش سودآوري آن نژاد است چون نيازمنـد كمك‌هاي مالي نيست. اين امر از طريق اصلاح ژنتيكي و توسعه بيشتر بخش توليـد (ترويج و توسعه محصولات) امكان‌پذير است.