مقدمه
میوه عناب با نام لاتین Jujube بیش از 4000 سال است که به دلیل خواص دارویی در مناطق مختلف به ویژه استان خراسان جنوبی کشت شده و این گیاه در دامنه تغییرات درجه حرارتی وسیع و سطح بارش متفاوت می‌تواند رشد کند.این میوه که می‌توان درختان آن را از ایران تا هند و جنوب چین و حتی جنوب اروپا پیدا کرد، در هر منطقه‌اي داراي اسامی مختلف است و در شرق آسیا آن را خرماي « ایناب » می‌نامند. در هند و پاکستان آن را خرماي چینی یا خرماي هندي می‌نامند.
میوه عناب گرچه در ماه‌های تابستان تحت شرایط مناسب و آبیاری کافی بهترین رشد را دارد، اما به طور شگفت‌آوری در درجه حرارت‌های بالای 10 تا 15 درجه و متفاوت از انواع مختلف گیاهان می‌تواند زنده بماند. عناب از میوههای بسیار مفید است که علاوه بر خواص تغذیه‌ای، استفاده زیادی به عنوان یک گیاه دارویی دارد، اما عدم شناخت از خاصیت‌های این میوه و نبود فرآیندهای مربوط به تولید تا مصرف محصول عناب باعث شده تا این میوه به خوبی شناخته نشود.
معرفی محصول
عناب جزو میوه‌هاست. میلیون‌ها آدمی که ارزش واقعی عناب را می‌دانند از آن به‌عنوان یک خوراکی مقوی و کپسول سلامتی یاد می‌کنند. این گیاه، بومیِ جنوب آسیا از جمله بخش‌های جنوبی و مرکزی چین است. البته امروزه این میوه در سراسر جهان، به‌ویژه اروپا، شناخته‌شده است و در بیشتر فروشگاه‌هایی که میوههای وارداتی عرضه می‌کنند به فروش می‌رسد.عناب میوه درختچه یا درخت کوچکی است با گلبرگ‌هایی به رنگ سبز مایل به زرد و جزء میوههای هسته‌دار (شفت) است. این درخت تا ارتفاع 5 تا 12 متر رشد کرده و سرعت رشد زیادی دارد. گل‌ها در بهار ظاهر شده و بذر آنها در پاییز می‌رسد. گل‌ها دو جنسی هستند یعنی هم دارای گل جنس نر و هم دارای جنس ماده می‌باشند و غالبا به وسیله حشرات گرده افشانی می‌شوند.
اصولا شاخه‌های درخت عناب خاردار می‌باشد. برگ‌ها براق و سبز رنگ هستند و 2 تا 7 سانتی‌متر طول و 1 تا 3 سانتی‌متر عرض دارند. برگ‌های بیضی شکل کشیده، بدون کرک و حاشیه‌هایش دندانه‌دار می‌باشد. گل‌ها کوچک بوده و حدودا 5 میلی‌متر قطر داشته و پنج گلبرگ جزئی و سفید مایل به سبز هستند.
میوههای عناب در هنگامی که هنوز نرسیدند، کمی مزه سیب می‌دهد و هنگام رسیدن رنگ آنها قهوه‌ای با براق سیاه می‌شوند. تقریبا شبیه یک خرمای کوچک دیده می‌شوند. در داخل آن یک هسته محکم شبیه هسته زیتون وجود دارد.
معرفی کد آیسیک و کد تعرفه گمرکی محصول
کد آیسیک و کد تعرفه گمرکی مرتبط با محصول به شرح زیر است:
| شرح محصول | کد آیسیک 8 رقمی | کد آیسیک 10 رقمی | کد تعرفه گمرکی |
| عناب کشاورزی | _ | 0113512374 | 08109030 |
| عناب خشک | _ | 1513512603 | _ |
واحدهای تولیدکننده محصول
در پایان سال 1397 ظرفیت تولید عناب در ایران، طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی 6470 تن بوده است که نسبت به سال 1390 رشد 3 برابری داشته است.
واردات این محصول بین سال‌های 1390 تا 1398 صفر بوده است و صادرات این محصول در سال 1398، 108 تن بوده است.
کاربردهای محصول
در این قسمت به بررسی خواص عناب و جدول ارزش غذایی عناب می‌پردازیم:
۱- حل مشکلات خواب
حل مشکلات خواب یکی از خواص عناب است. مصرف عصاره عناب می‌تواند درمان خانگی مناسبی برای کسانی باشد که مشکل بی‌خوابی یا بی‌قراری دارند.
۲- تنظیم گردش خون
عناب یکی از منابع غنی از آهن و فسفر است که هر دو از عناصر مهم در گلبول‌های قرمز خون هستند. اگر به فقر آهن یا کم خونی دچارید ممکن است علائمی مانند ضعف عضلانی، خستگی، سوءِهاضمه، سرگیجه و اختلال شناختی در شما بروز کند. با افزایش آهن و فسفر دریافتی از طریق میوه عناب، گردش خون شما بیشتر می‌شود و در نتیجه اکسیژن‌رسانی به اندام‌های شما بهتر انجام می‌شود.
۳. تقویت استخوان‌ها
با افزایش مواد معدنی مانند کلسیم، فسفر و آهن که آنها را با مصرف عناب دریافت می‌کنید سلامت و استحکام استخوان‌هایتان را تضمین می‌کنید. وقتی پا به سن می‌گذارید مشکلاتی نظیر تحلیل و پوکی استخوان گریبان‌گیر شما می‌شود بنابراین اضافه کردن عناب به رژیم غذایی‌تان می‌تواند این روند را کند کند.
4- کنترل وزن
این میوه با کالری کم و میزان بالایی از پروتئین و فیبر نیازهای تغذیه‌ای شما را تأمین می‌کند و شما را سیر نگه می‌دارد. در نتیجه بین وعده‌های غذایی اصلی سراغ میان‌وعده و تنقلات نمی‌روید و می‌توانید به رژیم غذایی‌تان پایبند بمانید و به این ترتیب وزن اضافه نمی‌کنید.
۵- افزایش ایمنی بدن
عناب به دلیل داشتن مقدار زیادی از آنتی‌اکسیدان‌ها ازجمله ویتامین سی، ویتامین A و ترکیبات ارگانیک مختلف و اسیدها به شیوه‌های مختلفی باعث تقویت سیستم ایمنی بدن می‌شود. این آنتی اکسیدان‌ها می‌توانند رادیکال‌های آزاد را که عامل بسیاری از امراض و بیماری‌ها هستند خنثی کنند. علاوه بر این ویتامین C منجر به افزایش تولید گلبول‌های سفید می‌شود و همان‌طور که می‌دانید گلبول‌های سفید اولین خط دفاعیِ سیستم ایمنی بدن ما هستند.
۶- کاهش استرس و اضطراب
یکی دیگر از خواص عناب کاهش استرس و اضطراب است. در واقع ثابت شده است که عناب مانند برخی داروهای کاهنده اضطراب و تسکین‌دهنده عمل می‌کند. با استفاده از عصاره عناب یا مصرف میوه آن هورمون‌های شما تنظیم می‌شود و این به ذهن و بدن شما آرامش می‌بخشد.
7- کمک به بهبود زخم‌ها
عناب، به‌لطف مواد شیمیایی گیاهی (فیتوکمیکال‌ها)، با عوامل بیماری‌زا و میکروب‌ها مبارزه می‌کند. ترکیبات فلاونوئیدی موجود در عناب خاصیت ضدمیکروبی قوی‌ای دارند. این ترکیبات در درمان عفونت کودکان مؤثرند. همچنین، وجود بتولینیک اسید در عناب رشد استافیلوکوکوس اورئوس و اشرشیا کلی را مهار می‌کند. این دو باکتری از عوامل اصلی بسیاری از عفونت‌های باکتریایی هستند.
8- کمک به رویش مو
وجود مقدار فراوان پروتئین، مواد معدنی و ویتامین‌ها در روغن ضروری عناب به رویش مو کمک می‌کند. ترکیب روغن عناب و روغن حاملی مانند روغن نارگیل ریزش مو را کاهش می‌دهد و موجب رشد سریع‌تر مو می‌شود.
9- کمک به سلامت قلب
عناب از میوههای مفید برای سلامت قلب است. مواد مغذی موجود در عناب به سلامت قلب و عملکرد مناسب آن کمک می‌کنند. عناب با دارا بودن مقدار زیادی پتاسیم و مقدار اندک سدیم، در آرامش رگ‌های خونی و کاهش فشار خون مؤثر است. همچنین عناب از تجمع چربی در سرخرگ‌ها جلوگیری می‌کند. علاوه بر این، فیبر موجود در عناب چربی بدن و همچنین احتمال بروز بیماری‌های قلبی ـ عروقی را نیز کاهش می‌دهد.
10- مراقبت از پوست
عصاره و آب عناب به‌صورت موضعی برای درمان التهابات مختلف پوستی ازجمله پسوریازیس، اگزما و آکنه استفاده شده است. میوه عناب هم اثر مشابهی دارد. عناب همچنین از ظهور چین و چروک و جای زخم روی صورت جلوگیری می‌کند و با اکسیژن‌رسانی و افزایش گردش خون، موجب شادابی پوست صورت می‌شود.
در ادامه به بررسی جدول ارزش غذایی عناب در هر 100 گرم می‌پردازیم:
| کالری | 79 |
| فیبر | 10 گرم |
| آب | 77.86 گرم |
| انرژی | 79 کیلوکالری |
| پروتئین | 1.2 گرم |
| چربی | 0.2 گرم |
| کربوهیدرات | 20.23 گرم |
| کلسیم | 21 میلی گرم |
| آهن | 0.48 میلی گرم |
| منیزیم | 10 میلی گرم |
| فسفر | 23 میلی گرم |
| پتاسیم | 250 میلی گرم |
| سدیم | 69 میلی گرم |
| زینک | 0.05 میلی گرم |
| ویتامین c | 69 میلی گرم |
| تیامین | 0.02 میلی گرم |
| ریبوفلاوین | 0.04 میلی گرم |
| نیاسین | 0.9 میلی گرم |
| ویتامین B6 | 0.08 میلی گرم |
| ویتامین RAE, A | 2 میلی گرم |
| ویتامین IU, A | 40 میلی کرم |
| اسیدهای چرب | 0 |
| کلسترول | 0 |
بازار محصول
عناب را خرمای قرمز یا خرمای چینی نیز می‌نامند. با توجه به کشت گسترده عناب، رویشگاه اصلی این درخت به درستی مشخص نیست ولی چنین تصور می‌شود که خاستگاه طبیعی آن باید در آسیای جنوبی مابین لبنان، جنوب غرب افغانستان، شمال هندوستان و شبه جزیره کره باشد.ایران دارای رتبه سوم جهانی از نظر سطح زیر کشت و تولید عناب است.
سطح زیر کشت محصول عناب در ایران حدود ۳۰۰۰ هکتار است که از این سطح بیش از ۹۵% آن یعنی حدود ۲۸۵۰ هکتار آن در خراسان جنوبی واقع شده از همین رو بازار فروش عناب در شهر بیرجند بسیار گسترده است ولی استان‌هایی مانند اصفهان، مرکزي، همدان، قم و... نیز داراي کشت و تولید عناب می‌باشند. در متون طب سنتی ایران به نام‌هاي شیلانه، سیلانه، شیلانک، طبرخون، ارج، سنجد جیلان و آلما آغاجی شناخته می‌شود. میوه عناب داراي خواص طبی متعددي است و در مکاتب طب سنتی کشورهاي مختلف جایگاه ویژه‌اي براي کمک به سلامت و درمان بیماري‌ها دارد.
صادرات عناب به کشورهای خارجی می‌تواند بزرگ‌ترین کمک به رشد صادرات محصولات غیر نفتی شود و از این بابت درآمد هنگفتی به کشور وارد شود.
تقاضا برای خرید عناب خراسانی که از باکیفیت‌ترین عناب‌های ایرانی می‌باشد زیاد بوده و هر ساله بخش زیادی از آن به کشورهای خارجی صادر می‌شود و خراسان جنوبی نقش اول و نخست صادرات عناب را به خود اختصاص داده است.
روش تولید
درخت عناب در اغلب نقاط ايران مي‌رويد، محصول مي‌دهد و با بيشتر آب و هواي مناطق ايران سازگار است. اين درخت در برابر كم آبي بسيار آبي مقاوم مي‌باشد.
روش تكثير :
براي زياد كردن اين گياه چهار راه وجود دارد:
1- جابجايي پاجوش‌ها:
علاوه بر پاجوش‌ها كه از كنار درخت مي‌رويد، درخت عناب در جستجوي آب شبكه وار ريشه‌هاي زيادي مي‌دواند و از ريشه‌هاي سطحي، جوانه‌هايي مي‌رويد و از زمين بيرون مي‌آيد. در سال اول به شكل تركه‌اي راست و صاف خودنمايي مي‌كند. سال دوم در پايان فصل پاييز كه درخت نمو نسبي كرده است، با بريدن ريشه درخت مادر، نهال را با ريشه از زمين بيرون مي‌آورند در جايي ديگر در گودهايي كه پيشتر آماده شده است آن را مي‌نشانند. خاك محل كشت اگر هوموس‌دار باشد درخت رشد بيشتر خواهد كرد.
در هر سال يك درخت بزرگ (درختان مادر)، ده‌ها پاجوش قابل جابجايي دارد.
2- قلمه زدن:
از درخت عناب مي‌توان در نيمه دوم اسفند ماه قلمه گرفت. قلمه‌ها بايد از شاخه‌هاي جوان يك‌ساله باشد. زميني را كه براي خزانه كاري بر مي‌گزينند شخم عميقي (30 سانتي متر) مي‌زنند. سپس جويه، پشته مي‌كنند.
قلمه‌هاي سي سانتي‌متري را كه به طور اريب (كج) بريده شده در كناره پشته‌ها در زمين فرو مي‌برند. به طوريكه فقط پنج سانتي‌متر سرقلمه از لبه پشته بيرون و 25 سانتی‌متر در خاك فرو رفته باشد. فاصله هر قلمه از يكديگر حدود پنج سانتي‌متر خواهد بود. پس از كشت قلمه‌ها، جويه‌ها را پر از آب مي‌كنند و زمين قلمه كاري شده بايد هميشه مرطوب باشد و مرتب وجين شود. در روشي ديگر، پس از برگ‌ريزان پاييزي و آغاز فصل سرما، قلمه‌ها را آماده مي‌كنند و در جعبه‌هاي پر از خاك اره و يا پاكت‌هايي پلاستيكي كه باريك و بلند است و براي همين منظور تهيه كرده‌اند، قلمه‌ها را در خاك اره مي‌نشانند و در گلخانه يا جاي گرم و مرطوبي مي‌گذارند. قلمه‌ها تا وقتي كه جوانه نزده است، نياز به آفتاب ندارد ولي به محض جوانه زدن بايد در همان معرض نور خورشيد قرار گيرد تا بتواند به رشد خود به طور طبيعي ادامه دهد.
قلمه‌ها در خاك اره مرطوب ريشه مي‌دواند و هر قمله نهالي مستقل خواهد بود. جدا كردن قلمه‌ها در خاك اره كاري بسيار آسان است و ريشه‌ها سالم مي‌مانند. پس از برطرف‌شدن خطر سرما، يعني حدود ارديبهشت ماه، آنها را از گلخانه‌هاي بيرون مي‌آورند و به زمين محل كشت انتقال مي‌دهند. قلمه زدن در پاييز يك سال نهال را جلو مي اندازد و زودتر درخت به بار خواهد نشست.
3- خوابانيدن:
شاخه‌هاي دوساله‌اي را كه از بخش پاييني تنه درخت مادر روييده است مي‌توان خوابانيد اين كار در فصل پاييز و اواخر زمستان انجام مي‌شود. براي خوابانيدن شاخه در خاك به اين ترتيب بايد اقدام كرد: آن بخش از شاخه كه در زير خاك قرار مي‌گيرد، به وسيله كارد تيزي قبلاً پوست نيمي از شاخه به درازاي پنج سانتي‌متر بريده و برداشته مي‌شود. سپس نزديك شاخه را گود مي‌كنند و آن را به آرامي مي‌خوابانند و گود را پر از خاك مي‌كنند. سرشاخه را كه از خاك بيرون مي‌ماند به يك قيم مي‌بندند تا راست بايستد. از همان محلي كه پوست برداري شده است، درطول بهار و تابستان ريشه‌هاي نابجا مي‌رويد اسفند سال بعد از آن را از درخت مادر مي‌برند و با ريشه به محل اصلي انتقال مي‌دهند.
4- كشت بذر عناب:
دانه‌هاي عناب را گردآوري كرده سيلو مي‌كنند. سپس در بهار مي‌كارند. هسته‌هاي عناب رسيده، هريك مي‌تواند نهالي توليد كند. روش كشت به اين صورت است كه در نيمه اول اسفند هسته‌ها را در ظرفي پر از آب مي‌ريزند و در جاي گرمي مي‌گذارند. پس از چند روز كه خيس خورد آنها را در زميني كه پيشتر آماده شده است مي‌كارند. همه روزه روي آنها را آب مي‌پاشند. بذرها در نيمه دوم فروردين مي‌رويند. نهال‌هاي دوساله را پس از برگ‌ريزان از خزانه به زمين اصلي منتقل مي‌كنند.
ولي بهترين راه زياد كردن درخت عناب، همان جابجايي پاجوش‌هاي ريشه دار است. زيرا مطمئن‌تر خواهد بود. درخت عناب را معمولاً پيوند نمي‌زنند زيرا نوع مرغوب‌تري ندارد. ولي در صورت پيوند زدن، نهال‌ها زودتر به بار مي‌نشيند.
فاصله درختان عناب از يكديگر بسته به اين كه درخت به چه منظوري كاشته مي‌شده فرق مي‌كند. اگر هدف به دست آوردن ميوه باشد بايد نهال‌ها چهار تا پنج متر دور از يكديگر نشانده شوند. ولي اگر براي تهيه چوب مبادرت به درخت كاري كنند، حدود نيم متر تا شصت سانتي‌متر فاصله كفايت مي‌كند.
در كشت سنتي درخت عناب را كود نمي‌دهند ولي براي برداشت محصول بيشتر بايد كود داده شود. بهترين كود همان كودهاي يك ساله حيواني مي‌باشد كه در پاييز روي زمين مي‌پاشند سپس فاصله بين درختان عناب را شخم مي‌زنند تا كودها با خاك مخلوط شود. در حدود ارديبهشت ماه كمي كود سفيدشكري (اوره) نيز مفيد است كه پس از كودپاشي، آبياري مفصلي را مي‌طلبد.