مقدمه
بادرنجبویه گیاهی علفی و چند ساله است. منشا اصلی این گیاه شرق مدیترانه و جنوب اروپا گزارش شده است. روی ریزوم‌ها گره‌های خاصی وجود دارد. از این گره‌ها استلون‌ها (ریشه رست) و سایر انشعاب‌های ریشه‌ای به رنگ قهوه‌ای روشن خارج می‌شود. ارتفاع گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش آن بستگی دارد و بین ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی متر می‌باشد. ساقه مستقیم است ولی بندرت ممکن است به صورت خوابیده روی زمین قرار گیرد (ساقه گیاهان جوان معمولا" به صورت خوابیده رشد می‌کند). برگ‌ها پهن، تخم مرغی شکل به طول سه تا شش سانتی‌متر و به صورت متقابل روی ساقه قرار می‌گیرند. برگ‌ها به رنگ سبز تیره هستند، سطح آنها ناصاف و برجستگی‌های متعددی دارند. گل‌ها در قسمت فوقانی گیاه و در ناحیه زاویه برگ‌ها تشکیل می‌شوند. غنچه‌ها معمولا" زرد رنگ هستند که پس از باز شدن به گل‌های سفید یا بنفش تبدیل می‌شوند. میوه فندفه چهار قسمتی و طول آن ۱ تا ۱٫۵ میلی‌متر است. بذر تخم مرغی شکل و رنگ آن تیره و براق (معمولا" سیاه رنگ ) است. پیکر رویشی گیاه بوی خاصی تقریبا" شبیه به لیمو دارد. اندام‌های هوایی گیاه به خصوص برگ‌ها محتوی اسانس هستند.رویش گیاه از طریق بذر به کندی انجام می‌گیرد. رویش گیاهان چند ساله در اوایل بهار پس از گرم شدن هوا آغاز می‌شود. اندام‌های هوایی گیاه در زمستان بر اثر سرمازدگی خشک می‌شوند. در این حالت ریشه زنده است و از فعالیت خفیفی برخوردار است. گل‌ها اواسط تابستان (اواخر تیر-اوایل مرداد) ظاهر می‌شوند و نکتار زیادی نیز تولید می‌کنند. بوی معطر گل‌ها باعث جلب حشرات، به خصوص زنبورهای عسل می‌شود. تغذیه نکتار گل‌ها توسط زنبورها سبب افزایش تولید عسل آنها می‌شود. میوه آن از اواسط تابستان (اواخر مرداد) به تدریج می‌رسد.س از رسیدن، دانه‌ها به اطراف پراکنده می‌شوند.
معرفی محصول
گیاه بادرنجبویه (Melissa officinalis) یا 'lemon balm' گیاهی چند ساله از خانواده گیاهی نعنائیان است و به شکل بوته‌ای و مستقیم است. ارتفاع بوته ممکن است به یک متر هم برسد. برگ‌های این گیاه نرم، پوشیده از کرک و 2 تا 8 سانتی‌متر طول دارند و به شکل قلبی هستند. روی برگ‌ها زبر است و رگبرگ‌ها به صورت عمیق در برگ قرار دارند و لبه‌های برگ دندانه دار است. رنگ گلبرگ‌ها سفید تا بنفش و به شکل خوشه‌های کوچک با 4 تا 12 شکوفه است که در تابستان ظاهر می‌شوند.
علت اینکه در زبان انگلیسی به 'lemon balm' معروف است عطر و طعم شبیه به لیموی آن است. این گیاه دگر گرده افشان است و گل‌های کامل دارای اندام جنسی نر و ماده هستند. دانه‌های آن کوچک به اندازه 1 تا 1.5 میلی متر بوده به شکل تخم مرغی و به رنگ قهوه‌ای تیره هستند. بذرهایی که بیشتر از 5 سال بمانند قدرت جوانه زنی خود را از دست می‌دهند. سیستم ریشه ای این گیاه به شکل مویین است و دارای ریشه‌های افقی و جانبی است که این حالت ریشه باعث تحمل بیشتر این گیاه نسبت به شرایط محیطی نا مناسب شده است. این گیاه ممکن است به ارتفاع 70 تا 150 سانتی متر برسد. بخش علفی یا اندام هوایی گیاه در زمستان از بین می‌رود ولی در ابتدای بهار شاخه‌های جدید مجددا رشد می‌کنند. از گیاه بادرنجبویه به شکل خشک یا تازه به عنوان گیاه دارویی استفاده می‌شود. این گیاه بومی مناطق آسیای غربی و مناطق مدیترانه ای است.
انواع بادرنجبویه :
Citronella officinalis
Lemonella officinalis
Quedlinburger officinalis
Lime officinalis
Variegata officinalis
Aurea officinalis
کاربردهای محصول
از فواید این گیاه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:1) حمایت از سیستم گوارشی
گیاه بادرنجبویه یا ملیسا نقش فعالی را در سیستم گوارشی ایفا می‌کند. این گیاه مشکلات گوارشی مانند گاز معده و نفخ را کاهش می‌دهد. این گیاه اثر آرامبخشی بر دستگاه گوارش دارد. ویژگی‌های آرامبخش و شیمیایی این گیاه به بهبود مشکلات دستگاه گوارش کمک می‌کند.
2) تقویت سیستم ایمنی بدن:
دیگر ویژگی عجیب گیاه ملیسا، توانایی آن در تحریک سیستم ایمنی بدن است. این گیاه سرشار از عنصر کبالت و روزمارینیک اسید است. علف ملیسا سلامت سیستم ایمنی بدن و دیواره غشای سلول‌ها را تقویت می‌کند. همزمان این گیاه دارویی می‌تواند با عفونت‌ها مبارزه کرده و مانع از ورود باکتری و ویروس‌ها به سلول شود.
3) آنتی اکسیدان قوی:
گیاه دارویی ملیسا سرشار از کافئیک اسید است که واکنش اکسیداسیون را خنثی می‌کند. همچنین این گیاه حاوی ایوگل است که به عنوان یک ضد التهاب طبیعی که به آرامبخشی شرایط دردناک کمک می‌کند، عمل می‌کند. این ترکیبات به حفاظت از سلول‌ها با ویژگی‌های قوی ضد باکتریایی و ضد ویروسی کمک می‌کنند.
4) پشتیبانی از سلامت کبد:
گیاه ملیسا با پشتیبانی از آنتی اکسیدان‌ها همچنین می‌تواند به تنظیم سطح قند خون نیز کمک کند. مقاومت بدن در برابر انسولین یکی از رایج‌ترین مشکلاتی است افراد مبتلا به دیابت در آمریکا با آن مواجه هستند. با توجه به تحقیقاتی که تا الان به عمل آمده است، تاثیر مثبت گیاه ملیسا بر روی قند خون مشاهده شده است.
5) محافظت از سلول‌های مغزی با بادرنجبویه:
تاثیر مثبت ملیسا بر روی حافظه، آرامش شناخته شده است و گفته می‌شود که این گیاه از مغز در برابر صدمات فیزیکی محافظت می‌کند. این گیاه قبل از اینکه رادیکال‌های آزاد به مغز آسیب بزنند، آن را خنثی می‌کنند. روزمارینیک اسید موجود در این گیاه تاثیر مثبتی بر فرآیند درمان سکته مغزی را از خود نشان داده است.
6) محافظت از حافظه و عملکردهای شناختی:
گیاه ملیسا به تقویت حافظه و عملکردهای کمک می‌کند. گیاه ملیسا با از دست رفتن حافظه مبارزه می‌کند چرا که این گیاه فعالیت استیل کولین را افزایش می‌دهد. ملیسا که از مغز در برابر مضرات اکسیداسیون محافظت می‌کند، به خودی خود یک آنتی اکسیدان محسوب می‌شود. همزمان این گیاه که دارای روغن‌های ضروری است، تاثیر خود در کاهش تحریک در بیماران دچار زوال عقل را نشان داده است.
7) کمک به تیروئید و خستگی مزمن:
گیاه ملیسا در اروپا برای درمان مشکلات تیروئید استفاده می‌شود زیرا توانایی تنظیم ترشح هورمون تیروئید را دارد. گیاه ملیسا همچنین به علت داشتن ویژگی‌های ضد ویروسی برای درمان سندرم خستگی و ضعف‌های مزمن استفاده می شود.
گیاه ملیسا پشتیبان خوبی برای پوست‌های جوان و سالم است. این گیاه به شدت در نرم کردن پوست و کاهش چین و چروک به حداقل ممکن موثر است.
9) درمان حملات دردناک و ضربان‌های تند قلب:
دوره مکملی چهارده روزه از گیاه بادرنجبویه در کاهش ضربان‌های شدید قلب و اضطراب موثر بود.
10) کاهش افسردگی و اضطراب:
گیاه بادرنجبویه آثار ضد اضطراب و ضد افسردگی در موش‌ها داشته است.با افزایش سطح گابا(یک مولکول دارای انرژی در مغز) گیاه بادرنجبویه سطح اضطراب را کاهش و حس راحتی و آسودگی را افزایش داد. ترکیب این گیاه با سنبل الطیب به صورت کاملا واضحی سطح اضطراب را در 24 داوطلب تست این ترکیب کاهش داده بود.
11) بهبود کیفیت خواب:
گیاه بادرنجبویه تنها یا با ترکیب با سنبل الطیب کیفیت خواب را در افراد دارای علائم یائسگی و بی خوابی، بهبود می‌دهد. در بخش قبلی سلامت نمناک و در میان نسخه‌های درمان بی خوابی در سلامت نمناک اشاره شد که این گیاه اختلالات خواب را با افزایش گابا در مغز، کاهش می‌دهد بنابراین راحتی و آسودگی شخص افزایش می‌یابد. بادرنجبویه بی‌خوابی را در 85 درصد از افراد دارای اختلالات اضطرابی و خواب؛ بهبود داد.
12) کمک به کم کردن وزن:
عصاره گیاه بادرنجبویه رشد لایه چربی در موش‌ها را سرکوب کرده و با ممانعت از تغذیه بافت چربی توسط رگ‌های خونی، آنها را از بین می‌برند. علاوه بر آن عصاره بادرنجبویه فعالیت پروتئین‌هایی که شامل تولید چربی بودند را متوقف کرد.
13) کمک به درمان دیابت نوع 2:
بادرنجبویه به دیابت نوع 2 با کاهش دادن سطح قند خون در موش‌ها، کمک کرد. همچنین بادرنجبویه PPARs را که در افزایش حساسیت انسولین نقش دارد فعال کرد.
14) نابودی سلول های سرطانی:
گیاه بادرنجبویه سلول‌های سرطان سینه را مجبور به نابودسازی خود می‌کند و اندازه ی تومورهای سینه را در موش‌ها کاهش داد. گیاه بادرنجبویه از رشد تومورهای خون در مقیاس سلولی جلوگیری می‌کند. این گیاه همچنین از گسترش تومورهای خون جلوگیری کرده و خود نابودسازی این تومورها را فعال می‌کند. این گیاه به درمان سرطان روده کمک می کند. عصاره بادرنجبویه از رشد سلول های سرطانی روده به وسیله توقف چرخه تقسیم سلول جلوگیری می‌کند و البته این سلول‌های سرطانی را وادار به خود نابودی می‌کند. گیاه بادرنجبویه اندازه تومور پروستات را کاهش می‌دهد و همچنین از رشد آن جلوگیری نموده و رشد رگ هایی که آن تومور را تغذیه می‌کنند را مهار می‌کند.
و...
بازار محصول
خواص دارویی فراوان گیاه بادرنجبویه موجب کاربرد بالای این گیاه در صنایع دارویی و آرایشی بهداشتی شده است و از این رو خرید و فروش گیاه بادرنجبویه در بازارهای داخلی بسیار رواج یافته و روز به روز شاهد افزایش نرخ فروش بادرنجبویه در کشور هستیم.به دنبال افزایش تقاضا برای خرید گیاه بادرنجبویه توسط خریداران، کشاورزان تولید کننده گیاهان دارویی نیز روز به روز در حال افزایش سطح کشت گیاه بادرنجبویه در مزارع می‌باشد
بادرنجبویه درجه یک با کیفیت با خواص دارویی بالا در ایران بسیار مورد استفاده قرار می گیرد طب سنتی این گیاه را برای حفظ آرامش و کمک به تقویت سیستم قلب و عروق بسیار توصیه می کنند. در طب سنتی گیاه بادرنجبویه را به صورت اختصاصی برای خواب راحت و حفظ آرامش توصیه کرده اند مصرف این گیاه در شب می‌تواند خوابی راحت را برای شما به ارمغان بیاورد همینطور بیماران قلبی می توانند در کنار داروهای خود از دمنوش این گیاه نیز استفاده کنند.
امروزه گیاه بادرنجبویه یا ملیس به عنوان داروی خواب آور و تهیه تونیک های گوارشی در طب سنتی بسیار پر کاربرد می‌باشد. گیاه بادرنجبویه برای تهیه انواع چای و دمنوش در اختیار شرکت‌ها و صنایع تولید کننده چای‌های گیاهی قرار می‌گیرد و به عنوان یک عضو ثابت در تهیه دمنوش‌های داروی گیاهی در حجم های بالا استفاده می‌شود.
از گیاه بادرنجبویه عصاره و اسانس تهیه می‌شود که به عنوان ماده افزودنی در تولید لوازم آرایشی بهداشتی و انواع کرم و پماد و انواع لوسین‌هایی پوستی پر کاربرد می‌باشد.
پرکاربردترین و آشناترین محصول تولید شده از این گیاه، عرق بادرنجبویه می‌باشد که در آذربایجان غربی (ارومیه) به صورت سنتی و صنعتی در حجم‌های بالا و تناژ هر ساله تولید شده و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌شود.
روغن و اسانس گیاه بادرنجبویه در آروماتراپی بسیار محبوب است تا جایی که اعتقاد بر این است که باعث آرامش و کاهش استرس می‌شود.
از گیاه بادرنجبویه به صورت برگ خشک شده بادرنجبویه، پودر تهیه می‌شود و به عنوان چاشنی و معطر کننده انواع غذاها مصرف می‌شود.
روش تولید
اواخر پاییز (آذر) زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است. در این صورت 60 سانتی‌متر فاصله ردیف‌های کاشت از یکدیگر مناسب می‌باشد. عمق بذر موقع کاشت باید 0.5 تا 1 سانتی‌متر باشد. در کشت مستقیم بذر موردنیاز برای هر هکتار زمین 8 تا 10 کیلوگرم است. در کشت غیر مستقیم زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد اواخر فروردین، یا اوایل اردیبهشت می‌باشد. ولی زمان مناسب برای کشت بذر درخزانه زیر پلاستیک اواخر بهمن خواهد بود. در کشت غیر مستقیم (اعم از خزانه هوای آزاد یا زیر پلاستیک) فاصله ردیف‌ها از یکدیگر 25 تا 30 سانتی‌متر و عمق بذر 0.5 سانتی‌متر مناسب است. برای هر هکتار زمین به 0.5 کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است. از هر متر مربع محیط خزانه میتوان 250 تا 300 نشاء بدست آورد. اواخر تابستان (شهریور) زمان مناسبی برای انتقال نشاء از خزانه هوای آزاد و اواسط اردیبهشت ماه نیز زمان مناسبی برای انتقال نشاء از خزانه زیر پلاستیک به زمین اصلی است. در کشت غیر مستقیم نشاءها در ردیف‌هایی به فاصله 50 تا 60 سانتی‌متر به زمین اصلی منتقل می‌شوند. فاصله دو بوته در طول ردیف 30 تا 40 سانتی‌متر مناسب است. برای هر هکتار زمین به 50 تا 65 هزار نشاء نیاز است. زمان مناسب برای تکثیر رویشی باردنجبویه اواخر تابستان (اواسط شهریور) می‌باشد.کاشت
بادرنجبویه را میتوان توسط بذر یا از طریق رویشی تکثیر کرد. بذر گیاه بادرنجبویه دارای قوه رویشی کمی است. لذا برای افزایش قوه رویشی بذرها را باید به مدت 16 تا 20 ساعت در آب و دمای محیط خیساند یا این که آنها را 48 ساعت در دمای صفر درجه سانتی‌گراد قرارداد. تکثیر توسط بذر به دور روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می‌گیرد.
داشت
در سال اول رویش تا قبل از بسته شدن فواصل بین ردیف‌ها بر اثر رشد گیاهان دو تا سه بار باید اقدام به وجین مکانیکی علف‌های هرز نمود. در سطح کوچک روش مکانیکی و در سطوح وسیع کشت علاوه بر وجین مکانیکی باید از علف کش های مناسب استفاده نمود. در کشت مستقیم اوایل بهار و در کشت غیر مستقیم پس از انتقال نشاءها به زمین اصلی از علف کش مرکازین به مقدار 3 تا 4 کیلوگرم در هکتار میتوان استفاده نمود. برای مبارزه با علف‌های هرز گیاهان دو ساله و یا بیشتر اوایل بهار قبل از رویش مجدد از علف کش مرکازین به مقدار چهار تا شش کیلوگرم در هکتار یا از علف کش پاتوران (patoran) به مقدار 5/3 تا 5 کیلوگرم در هکتار به صورت محلول باشی میتوان استفاده نمود. از این علف کش‌ها تا اولین برداشت پیکرو رویشی چند بار میتوان استفاده نمود. پس از اولین برداشت میتوان از علف کش مرکازین به مقدار 3 کیلوگرم استفاده کرد. برای مبارزه با لارو بعضی حشرات میتوان از بازودین Basudin 5G به مقدار 30 کیلوگرم در هکتار یا بازودین 10گ به مقدار 15 کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی در خاک استفاده نمود. برای مبارزه با کک نباتی شلغم و زنجره و شته سبز میتوان از محلول یک درصد بی ، آی 58 یا محلول 0.1 تا 0.2 درصد فوسیدری استفاده نمود. 25 روز قبل از برداشت محصول باید از بکار بردن این سموم خودداری شود.برای مبارزه با بیماری قارچ لکه برگی میتوان از محلول فوندازول یا برستون به صورت محلول پاشی استفاده کرد.
برداشت
در سال اول یکبار ولی از سال دوم به بعد دو یا حتی سه مرتبه پیکر رویشی بادرنجبویه را میتوان برداشت کرد. زمان مناسب برای اولین برداشت مرحله گل دهی (اواخر تیر) است. دو بین برداشت معمولاً اواسط شهریور انجام گیرد چنانچه شرایط آب‌و‌هوایی مناسب باشد اواخر مهر ماه نیز میتوان سومین برداشت را انجام داد. پیکر رویشی گیاهان از 4 تا 5 سانتی متری از سطح زمین برداشت می‌شوند. پیکر رویشی باید هنگامی برداشت شود که قطرات شبنم موجود بر سطح گیاهان بر اثر تابش آفتاب خشک شده باشند. به منظور افزایش کیفیت مواد موثره فقط برگ‌های این گیاه باید برداشت شوند. برگ‌ها پس از برداشت بسرعت سیاه و یا قهوه ای رنگ می‌شوند، لذا پس از برداشت باید بلافاصله در حرارت 45 تا 50 درجه سانتی‌گراد خشک شود. عملکرد پیکر رویشی تازه 10 تا 20 تن در هکتار است که پس از خشک شدن 2 تا 4 تن پیکر رویشی خشک حاصل می‌شود. عملکرد برگ خشک 0.7 تا 1 تن در هکتار می‌باشد. اگر هدف از گیاه جمع‌آوری بذر باشد محصول را یکبار برداشت می‌کنند و آن هنگام رسیدن بذرها می‌باشد. بذرها از اوایل شهریور بتدریج می‌رسند از آنجایی که که بذرهای رسیده به اطراف پراکنده می‌شوند از این رو قبل از رسیدن باید آنها را جمع‌آوری نمود. اندام‌های برداشت شده را در سایه خشک و پس از بوجاری بذرها را تمیز کرده و انبار می‌کنند. عملکرد بذر 150 تا 300 کیلوگرم در هکتار می‌باشد.