درآمدزایی بالای صنعت بازیافت زباله برخی از کشورها را ترغیب به واردات زباله، بازیافت آنها و صادرات به دیگر کشورها کرده است که توانسته اند از این طریق به ارز آوری بالا و اشتغال زایی مستقیم و غیر مستقیم دست یابند. مطالعات نشان میدهد که تولید کالا از مواد قابل بازیافت، 90درصد انرژی کمتری در مقایسه با تولید آنها از مواد خام نیاز دارد. این عامل منجر به کاهش بهای تمام شده کالاها، افزایش قدرت رقابت صنایع در بازار و در نهایت ایجاد اشتغال در این صنایع میشود. لازم به ذکر است بر اساس آمار منتشر شده سالانه 20 میلیون تن زباله در ایران تولید میشود که تنها 20 درصد از آنها بازیافت میشود، در حالی که نرخ متوسط جهانی بازیافت 70 درصد میباشد. تجربیات جهانی حاکی از آن است که دفن هر 10000 تن زباله منجر به اشتغال زایی برای 2 نفر می‌گردد، این در حالی است که با بازیافت همین حجم از زباله 9 نفر مشغول به کار میشوند. لذا از جمله راهکارهایی که به عنوان موتور محرک این صنعت پیشنهاد میشود عبارت از سیاست گذاریهای اقتصاد رفتاری، مکانیسم های قیمتی، اصلاح قوانین، مدیریت پسماند، سیاستگذاری‌‌های بلند مدت در زمینه آموزش پایه و اجرای برنامه‌های آموزشی در مدارس می باشد.
یکی از زمینه‌هایی که میتوان از طریق سرمایه‌گذاری در آن به ایجاد اشتغال، به طور مستقیم و غیر مستقیم پرداخت، صنعت بازیافت پسماند میباشد که کشور ایران نتوانسته است جایگاه خوبی را در این صنعت پولساز برای خود پیدا کند. بر اساس تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، پسماند عبارت است از (( موادی اجتناب پذیر ناشی از فعالیت های انسانی، که در حال حاضر و در آینده نزدیک نیازی به آن نیست و پردازش و یا دفع آن ضروری است)).
بازیافت
نیز عبارت است از فرایند پردازش و تبدیل مواد مصرف شده به محصولات و مواد تازه، به منظوره جلوگیری از به هدر رفتن مواد سودمند بالقوه (ذخیره‌ای)، کاهش مصرف مواد خام، کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا حاصل از سوختن مواد و آلودگی آبها حاصل از تدفین زباله‌ها در خاک و کم کردن نشر گازهای گلخانه‌ای میباشد. ایجاد اشتغال و درآمدزایی برای افراد را می توان از مهمترین نتایج حاصل از بازیافت پسماندهای موجود در سطح جامعه دانست. در واقع بوسیله فروش مواد بازیافتی سود عظیمی نصیب کشور می گردد و نباید به زباله‌های دفن شده در مکانهای دفن زباله به چشم آشغال بنگریم، بلکه از اینها می توان به عنوان سرمایه ملی مملکت نام برد. اگر مدیریت صحیحی در بازیافت آنها اعمال شود میتوانند، بخشی از سرمایه‌های ملی را باز گردانند. در واقع بازیافت و کاربرد مجدد مواد مصرف شده یکی از اصول مسلم افزایش بهره‌وری در نظامهای اقتصادی است. صنعت بازیافت اگر درست مدیریت شود میتواند به اندازه حجم همان کالاهای که در کشور تولید میشود برای اقتصاد سودآوری داشته باشد. درواقع بازیافت این امکان را فراهم میکند که بدون فشار آوردن به منابع اولیه و محیط زیست، سطح مصرف ثابت بماند و حتی افزایش یابد و این یکی از نمودهای اصلی توسعه پایدار است.
بر اساس آمار منتشر شده توسط سازمان دهیاری ها و شهرداری های کشور، در ایرانسالانه20 میلیون تن پسماند تولید می شود که تنها 20 درصد از آن بازیافت می شود و این یعنی سالانه 16 میلیون تن زباله در کشور در زیر خاک دفن می شود. این آمار حاکی از برخورداری ایران از ظرفیت بالا در زمینه بازیافت می باشد. بنابراین ایجاد بستر هایلازم جهت سرمایه گذاری در این صنعت، میتواند فرصت های شغلی زیادی را ایجاد کند.
اشتغال‌زایی مستقیم و غیر مستقیم
اگرچه پسماندها و شیرابه‌های شهری، بیمارستانی و صنعتی آثار سوء زیست محیطی و بهداشتی فراوانی را به دنبال دارد و فاقد ارزش اقتصادی می‌باشند، اما بازیافت آنها می تواند سودآور باشد و علاوه بر اینکه درآمد زیادی را به ارمغان میآورد، اشتغال‌زایی بالایی را به صورت مستقیم و غیرمستقیم ایجاد و نقش مهمی را در اقتصاد کلان ایفا کند. به همین دلیل است که پسماندها و زباله‌ها را، طلایکثیف میگویند.
صنعت بازیافت پسماند، آثار مستقیم و غیرمستقیم فراوانی بر اشتغال‌زایی دارد که هر دوی این آثار حائز اهمیت هستند. البته در مطالعات موجود، اغلب به آثار مستقیم این صنعت بر اشتغال تاکید شده است و حال آنکه در این مقاله سعی شده است که علاوه به بررسی آثار مستقیم آن، آثار غیرمستقیم آن نیز مورد بررسی قرار گیرد. ابتدا به بررسی آثار مستقیم این صنعت بر اشتغال پرداخته میشود و سپس آثار غیر مستقیم آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. برای ایجاد یک شغل در سایر صنایع، باید دولت یا بخش خصوصی هزینه زیادی انجام دهد در صورتی که در صنعت بازیافت با سرمایه‌گذاری بسیار پایین‌تر اشتغال پایدار ایجاد کرد. براساس آمار آژانس محافظت از محیط زیست1 آمریکا که در سال 2006 در ارتباط با اشتغال‌زای بازیافت پسماند منتشر کرده است، با سوزاندن 10 هزار تن زباله یک شغل ایجاد میشود، دفن 10 هزار تن از زباله، 6 شغل ایجاد میکند، اما بازیافت 10 هزار تناز زباله‌ها 36 شغل ایجاد میکند که نشانگر اهمیت صنعت بازیافت در ایجاد اشتغال است.
ازجمله فوایدی که در بازیافت پسماند میتوان اشاره کرد صرفه جویی‌ای است که در مصرف منابع طبیعی و در مصرف انرژی اتفاق می‌افتد به عبارت دیگر بازیافت، منابع طبیعی و انرژی را ذخیره میکند. برای مثال استفاده از تکه آلومینیومی بازیافت شده برای ساختن قوطیهای آلومینیومی، 9 %انرژی کمتری نسبت به ساختن آن از مواد خام مورد استفاده در تولید آلومنیوم، مصرف میکند و یا این که تولید یک تن کاغذ از ذخایر بازیافت شده، حدود 17 اصله درخت را ذخیره و 50 درصد آب کمتری را مصرف میکند.
بهره‌گیری از علوم اقتصاد رفتاری در تفکیک و بازیافت زباله
موفقیت در زمینه بازیافت پسماند نیاز به ایجاد بستر هایی دارد. یکی از این بسترها، تفکیک زباله در مبدا و یا مقصد می باشد. شهرداری ها در زمینه بهبود رفتارهای شهروندان در جهت نیل به رفاه بیشتر وظایفی به عهده دارند. در این زمینه یکی از علوم نسبتاً جدیدی که ادعا میکند که میتواند در موضوعات بسیاری رفتار افراد را بهبود بخشد و آنان را به سمت رفتار بهینه هدایت کند، اقتصاد رفتاری است. در این علم، اقتصاددانان از علم اقتصاد و تعامل آن با روانشناسی برای بهبود رفتارهای افراد کمک میگیرند. از نظر تجربی، در جهان، از این علم در سازمانهای مختلفی از جمله شهرداریها استفاده میشود و کاربردهای آن به طور مداوم رو به گسترش است.
شواهد حاکی از آن است که دفع زباله‌های پرو یکی از مسائل چالش برانگیز در این کشور است.PRISMA یک سازمان مردم نهاد در پرو است که کسب و کارهایی را مورد حمایت قرار میدهد که خدمات جمع‌اوری از در منازل انجام می‌دهند. بازاریابهای PRISMA به ساکنین منازل کیسه های رایگان بازیافت زباله اهدا می‌کردندتا آنها را به تفکیک مواد قابل بازیافت از زباله‌های دیگر تشویق کنند. ولی این کار چندان در تفکیک زباله موثر نبود. پژوهشگران علوم رفتاری با مصاحبه با افراد، به شناسایی عواملی پرداختند که آنها را از تفکیک و جمع آوری منظم و صحیح مواد قابل بازیافت باز می داشت. نتایج این مصابحه‌ها نشان داد کهکیسه‌های بازیافتی که به آنها داده شده بود معمولاََ فضای کافی برای جمع‌آوریهمه زباله‌ها نداشت. آنها مجبور بودند تا زمانی که زباله‌ها جمع‌آوری میشوند فضایی را در داخل خانه خود برای این مواد اختصاص دهند. ساکنین این کار را به دلیل اشغال فضای خانه و رشد حشرات پیرامونزباله‌ها دوست نداشتند. بنابراین پژوهشگران از راهکار جدیدی استفاده کردند و در میان ساکنین، سطلهای زباله پالستیکی برای ساده تر کردن تفکیک و جمع‌آوریبهداشتی مواد قابل بازیافت توزیع کردند. این کار باعث شد، خانواده‌هایی که این سطل های زباله را دریافت کرده بودند، 6 % احتمال بیشتری برای آنها وجود داشت که به تفکیک زباله های قابل بازیافت اقدام کنند. بنابراین با فهم موانع رفتاری موجود بر سر راه تفکیک زباله و پرداختن به آن ها، PRISMA توانست بازیافت را میان ساکنین افزایش و کیفیت آن را ارتقا دهد.
با توجه به نرخ دو رقمی بیکاری در دهه اخیر و همچنین بروز تحریمهای بین المللی علیه ایران، باید به طور گسترده بر روی مزیتها و ظرفیتهای داخلی تمرکز شود و با سرمایهگذاری‌های لازم در این مزیت ها مشکالت پیش رو را پشت سر گذاشت. صنعت بازیافت پسماند یکی از زمینه‌هایی است که کشور ایران در آن از مزیت و ظرفیت بالایی برخوردار است و میتواند بخشی از بیکاری موجود را پوشش دهد. در این راستا باید برخی قوانین موجود در زمینه بازیافت اصلاح و به وضع قوانین جدید در راستای ترغیب بخش خصوصی برای ورود به این صنعت پرداخته شود. از طرفی بهبود و تقویت روشهای اطلاع رسانی و آموزش میتواند کمک زیادی در این زمینه کند. آموزش از سالهای نخست تعلیم و تربیت کودکان از اهمیت زیادی در امر تفکیک و بازیافت زباله‌هابرخوردار میباشد. در نهایت بهره‌گیری از سیاستهای اقتصاد رفتاری در زمینه تفکیک زباله‌ها و استفاده ازتجربه‌های موجود در سایر کشورها ، امری مهم در راستای پیشبرد اهداف مربوط به صنعت بازیافت پسماند می باشد.
