مقدمه
«مورینگا اولیفرا» (Moringa oleifera) درختی با رشد سریع، مقاوم در برابر خشکسالی، از خانواده «مورینگاسه» (Moringaceae) و بومی شبه قاره هند است. نامهای رایج این گیاه شامل مورینگا، چوب طبل (از غلافهای باریک بلند، باریک و مثلثی)، درخت تُرب کوهی و درخت روغن بن یا درخت بنزولیو هستند. این گیاه به دلیل غلافها و برگهای جوان آن کشت میشود، به عنوان سبزیجات مصرف و برای تولید داروهای گیاهی سنتی کاربرد دارد.
مورینگا بومی بخشهایی از آفریقا و آسیا و برگرفته از کلمه مورانگای است. تیره مورینگاسه در آبوهوای گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد کرده و در اندازههای مختلف از گیاهان کوچک تا درختان عظیم وجود دارند. بیشترین گونه کشت شده از این تیره درخت مورینگا اولیفیرا بومی شمال هندوستان بوده و به درخت معجزه نیز معروف است. نوع مورینگا استنپوتلا (Moringa stenopetala) نیز بومی آفریقا بوده و در بسیاری از نقاط این قاره کشت میشود.
درخت مورینگا یکی از کمیابترین درختانی میباشد که از ارزش بسیار زیادی برخوردار است، نام دیگر این درخت گز روغنی میباشد که برخی آن را با نام درخت معجزه هم میشناسند، گونههای مورینگا در بسیاری از محیطها رشد سریعی دارند.
مورینگا از قرنها پیش در جهان شناخته شده بوده؛ در اطراف رود نیل به خصوص کشور سودان به شجرهالرواق یا درخت زلال مشهور است و از آن جهت کاهش کدورت آب استفاده میشود. از معروفترین گونههای مورینگا، گونه اولیفرا بومی، در مناطقی در هند میباشد. گونههایی از درخت مورینگا اولیفرا در آبوهوای خشک مقاوم هستند و در نواحی خشک و نیمه خشک و هم در نواحی مرطوب رشد میکنند. مورینگا با نام "درخت معجزه" نیز در جهان شناخته شده میباشد.
طبیعت ذاتی گیاه مورینگا گرم و خشک است و به عنوان یکی از مغذیترین و مفیدترین درخت در کره زمین شناخته شده است. متخصصان و طبیبان هندی ۴۰۰۰ سال است که مورینگا اولیفرا را کشف کرده و از آن برای درمان ۳۰۰ بیماری استفاده می کنند. از این رو مورینگا اولیفرا در هندوستان به درخت معجزه معروف است.
تمام بخشهای گیاه مورینگا اولیفرا، هم برگ و هم چوب آن قابل استفاده هستند و میتوانند باعث بهبود سلامت شما شوند، زیرا برگهای گرد و کوچک آن، دارای املاح معدنی، ویتامین A، ویتامین C، پروتئین، کلیسم، پتاسیم، منیزیم و بتاکاروتن میباشند.
معرفی محصول
گز روغن به دستهای از تیره مورینگاسه اطلاق میشود که بذرهای آنها دارای روغن فراوان هستند و در صنایع دارویی و بهداشتی مصارف گوناگون دارد. آنچه که در ایران به نام گز روغنی یا گاز رخ نما برده میشود درخت مورینگا پرگرینا میباشد.
سیزده گونه این تیره در زیر عنوان شدهاست:
Moringa arborea Verdc
Moringa borziana Mattei
Moringa concanensis
Moringa drouhardii Jum
Moringa hildebrandtii Engl
Moringa longituba Engl
Moringa oleifera Lam
Moringa ovalifolia Dinter & Berger
Moringa peregrina (Forssk.) Fiori
Moringa pygmaea Verdc
Moringa rivae Chiov
Moringa ruspoliana Engl
Moringa stenopetala (Baker f.) Cufod.
معروفترین گونه مورینگاسه رو میتوان مورینگا اولیفیرا (Moringa oleifera)نام برد.
مورینگا بومی بخشهایی از آفریقا و آسیا و برگرفته از کلمه مورانگای است. تیره مورینگاسه در آبوهوای گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد کرده و در اندازههای مختلف از گیاهان کوچک تا درختان عظیم وجود دارند. بیشترین گونه کشت شده از این تیره درخت مورینگا اولیفیرا بومی شمال هندوستان بوده و به درخت معجزه نیز معروف است. نوع مورینگا استنپوتلا (Moringa stenopetala) نیز بومی آفریقا بوده و در بسیاری از نقاط این قاره کشت میشود. گونههای مورینگا در بسیاری از محیطها رشد سریعی دارند. توجه شود که گز روغنی نام فارسی نمونه مورینگا پرگرینا (Moringa peregrina) است که در مناطقی از سیستان و بلوچستان و هرمزگان کشت میشود.
درخت مورینگا بومی شمال هند است، اما امروزه در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین بسیار رایج است. درختان مورینگا از بذر یا قلمهها به راحتی کشت میشوند. آنها حتی در خاک ضعیف کشت میشوند و بلافاصله پس از کاشت 8 ماه شکوفه میدهند.
مورینگا یک درخت مقاوم است. لذا میتواند در انواع مختلف آبوهوا و شرایط زیرزمینی زنده بماند. این گیاه دارویی همانقدر سریع رشد میکند که آن قدر دلپذیر است. رشد طبیعی مورینگا در صورتی که آسیبی نبیند، در حدود 3 تا 5 متر در سال است. این یکی از سریعترین زیستشناسیهای رو به رشد در این سیاره است که به درستی تغذیه میشود. یک درخت مورینگا کاملا بالغ میتواند تا 35 فوت رشد کند.مورینگا (گز روغنی) یک گیاه ایده آل است برای شروع در داخل خانه یا در حیاط خلوت خود و یا بسته به جایی که شما زندگی میکنید. از برگهای مورینگای بالغ میتوان در سالاد خوشمزه استفاده کرد. برگهای مورینگا همچنین برای ساخت چای و همچنین مواد تشکیلدهنده در انواع مرغ، گوشت و سبزیجات عالی هستند.
کاربردهای محصول
درخت مورینگا اغلب با نامهای درخت چوب طبل درخت معجزه، درخت بان یا درخت نعل اسب نیز شناخته میشود. گیاه مورینگا به دلیل خواص دارویی و فواید آن برای سلامت بدن، قرنهاست که مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین این گیاه دارای خواص ضد قارچی، ضد ویروسی، ضد افسردگی و ضد التهابی است. در ادامه به معرفی برخی از کاربردها و خواص این درخت پرداخته میشود.
1) محافظت و تغذیۀ پوست و مو: روغن دانۀ مورینگا برای محافظت از مو در برابر رادیکالهای آزاد مفید بوده و آن را تمیز و سالم نگه میدارد. همچنین مورینگا حاوی پروتئین است، بنابراین از سلولهای پوستی در برابر آسیب محفاظت میکند. این گیاه حاوی عناصر آبرسان و سمزدا نیز هست که باعث تقویت پوست و مو میشود. مورینگا میتواند برای درمان عفونتهای پوستی و زخمها نیز مفید باشد.
2) جلوگیری از پیری پوست: این ویژگی بیشتر در مورد برگهای مورینگا صادق است. برگهای این گیاه همچنین حاوی آنتی اکسیدانهایی مانند ویتامینهایA B و C است که میتواند در سلامت پوست نقش مهمی داشته باشد. نتایج مطالعات انجام شده نشان میدهد؛ استفاده از کرم صورت حاوی مورینگا باعث بهبود خاصیت ارتجاعی و آبرسانی (هیدراتاسیون) پوست میشود. این گیاه همچنین تقسیم فیبروبلاستها (سلولهای موجود در بافت همبند که کلاژن و سایر فیبرها را تولید می کنند) را بالا برده و از این طریق ظاهر و بافت پوست را بهبود میبخشد. همچنین آنتی اکسیدانهای موجود در مورینگا خواص ضد پیری دارند که از سلولهای پوست در برابر عوامل محرک و استرسزای محیطی مانند اشعه ماوراء بنفش محافظت میکنند. این خواص، مورینگا را در ردیف مواد اصلی تهیۀ محصولات ضدپیری پوست قرار داده است.
3) درمان جوش و سایر بیماریهای پوستی: به دلیل خاصیت ضد قارچی، گیاه مورینگا میتواند برخی از بیماریهای پوستی را نیز درمان کند. فعالیت ضد میکروبی این گیاه در مقابل استافیلوکوکوس اورئوس ممکن است به درمان جوش، کورک، دمل و آبسهها کمک کند.
4) بهبود سریع زخم: عصارۀ مورینگا به جوش خوردن زخمها کمک کرده و ظاهر زخم را نیز بهتر میکند.
5) درمان ورم: ورم، بیماری دردناکی است که طی آن مایعات در بافتهای خاصی از بدن تجمع می کنند. خواص ضد التهابی مورینگا میتواند در جلوگیری از بروز ورم بسیار مؤثر باشد.
6) درمان و پیشگیری از سرطان: عصاره مورینگا حاوی خواصی است که میتواند مانع از پیشرفت سرطان شود. همچنین این گیاه حاوی نیازیمایسین است، ترکیبی که مانع از رشد سلولهای سرطانی میشود. اوژنول ترکیب دیگری در مورینگا است که به پیشگیری از سرطان پوست، روده بزرگ و پروستات کمک میکند. این گیاه از تجمع سلولهای سرطانی در بدن جلوگیری میکند. به عبارت دیگر مانع گسترش سرطان در بدن میشود. همچنین عصاره مورینگا میتواند سرطان کبد و ریه را مهار کند.
7) درمان مشکلات معده: عصاره گیاه مورینگا به درمان برخی اختلالات معده مانند یبوست، ورم معده و کولیت اولسراتیو کمک میکند. خاصیت آنتی بیوتیکی و ضد باکتریایی مورینگا از رشد عوامل بیماری زای گوناگون جلوگیری کرده و ویتامین B بالای آن نیز به هضم غذا کمک میکند.
8) درمان کبد چرب: مورینگا با کاهش کلسترول اضافی در کبد جهت محافظت از کبد در برابر سموم مختلف مفید است. در طی آزمایشات مختلف، موشهای مبتلا به کبد چرب با رژیم غذایی حاوی مورینگا تحت درمان قرار گرفتند و بعد از مدتی کاهش سطح تری گلیسیرید که نشانگر کبد سالم است، در آنها مشاهده شد. همچنین برگهای مورینگا ممکن است از استئاتوز کبدی (انباشته شدن مقدار زیادی چربی در کبد) و التهاب کبد جلوگیری کند. مورینگا باعث بهبودی آسیبهای کبدی ناشی از داروهای ضد سل میشود.
9) مبارزه با بیماریهای باکتریایی: عصاره مورینگا به دلیل خاصیت ضد باکتریایی، ضد قارچی و ضد میکروبی خود ممکن است با عفونتهای ناشی از سالمونلا، ریزوپوس و ای کولای مبارزه کند.
10)کمک به درمان افسردگی: مورینگا در درمان افسردگی، اضطراب و خستگی نیز مفید است.
11) محافظت از سیستم قلبی عروقی: آنتی اکسیدانهای موجود در عصاره گیاه مورینگا به جلوگیری از آسیبهای قلبی و داشتن قلبی سالم کمک میکنند.
12) درمان دیابت: مورینگا به کاهش مقدار گلوکز خون و همچنین قند و پروتئین موجود در ادرار کمک میکند. این گیاه باعث بهبود سطح هموگلوبین و میزان پروتئین کلی بدن میشود.
13) درمان آسم: مورینگا به کاهش شدت برخی از حملات آسمی کمک کرده و از بدن در مقابل تنگی برونشی محافظت میکند. این گیاه همچنین به عملکرد بهتر ریه و بهبود کلی تنفس نیز کمک میکند.
14) جلوگیری از پوکی استخوان: مورینگا سرشار از کلسیم، منیزیم و فسفر است، که در سلامت استخوانها نقش مهمی ایفا میکنند. همچنین این گیاه حاوی اسید آمینهای با نام لیزین است که میزان جذب کلسیم را افزایش میدهد. مورینگا بر یکپارچگی استخوان اثر معجزه آسایی داشته و مانع از پوکی استخوان میشود. فلاوونوئیدهای خاص در مورینگا سلولهای استئوبلاستیک (سلول هایی که استخوانهای جدید میسازند) را تحریک میکنند. با این وجود تحقیقات کمی در رابطه با تاثیر مثبت مورینگا در سلامت و حفاظت از استخوانها صورت گرفته است.
15) کاهش احتمال سنگ کلیه: عصاره مورینگا ایجاد سنگ در کلیه، مثانه یا رحم را کاهش میدهد. مورینگا حاوی مقادیر زیادی آنتی اکسیدان است که ممکن است سطح مسمومیت در کلیهها را نیز کاهش دهد.
16) درمان فشار خون بالا: گیاه مورینگا حاوی ایزوتیوسیانات و نیازیمایسین است، ترکیباتی که به جلوگیری از ضخیم شدن شریانهایی که باعث افزایش فشار خون میشوند، کمک میکنند.
17) بهبود بینایی مورینگا به دلیل داشتن سطح بالای آنتی اکسیدان باعث بهبود بینایی میشود. مورینگا ممکن است انسداد رگهای شبکیه را نیز متوقف کند. این گیاه، همچنین از ضخیم شدن غشای مویرگی جلوگیری کرده و مانع بروز اختلال در عملکرد شبکیه میشود.
18) درمان کم خونی و آنِمی: مورینگا ممکن است به بدن کمک کند تا آهن بیشتری جذب کرده و بدین ترتیب تعداد گلبولهای قرمز خون را افزایش میدهد. عصاره این گیاه میتواند در درمان و پیشگیری از کم خونی و آنِمی سلولهای داسی شکل بسیار مفید باشد.
19) کاهش التهاب پوست: التهاب، واکنش طبیعی بدن به عفونت یا جراحت و یک مکانیسم ضروری محافظتی است؛ اما اگر برای مدت زمان طولانی ادامه یابد ممکن است به یک بیماری جدی تبدیل شود. در حقیقت، التهاب پایدار، با بسیاری از بیماریها مانند بیماریهای قلبی و سرطان در ارتباط است. اکثر میوهها، سبزیجات، گیاهان و ادویهجات خاصیت ضد التهابی دارند، اما اثربخشی آنها به نوع و میزان ترکیبات ضد التهابی موجود در آنها بستگی دارد. دانشمندان معتقدند که ایزوتیوسیاناتها ترکیبات اصلی ضد التهابی در برگ، پوسته بیرونی و دانههای مورینگا هستند.
20) کاهش کلسترول خون: کلسترول بالا، خطر ابتلا به بیماریهای قلبی را افزایش میدهد. خوشبختانه بسیاری از موادغذایی گیاهی، مانند بذر کتان، جو دوسر و بادام میتوانند کلسترول را کاهش دهند. تحقیقات صورت گرفته روی حیوانات و انسانها حاکی از آن است که گیاه مورینگا اولیفیرا میتواند مانند این مواد غذایی باعث کاهش کلسترول خون شود.
21) محافظت بدن در برابر سموم آرسنیک
آلودگی مواد غذایی و آبها به سم آرسنیک در بسیاری از نقاط جهان به یک مشکل اساسی تبدیل شده است. برخی از انواع برنج ممکن است حاوی مقادیر بسیار بالایی آرسنیک باشند. قرار گرفتن در معرض سم آرسنیک به مدت طولانی، ممکن است به مرور باعث بروز بیماریهای جدی مانند ابتلا به سرطان و بیماریهای قلبی شود. آزمایشات صورت گرفته روی موشها نشان میدهد که برگ و دانههای مورینگا اولیفرا ممکن است بدن آنها را در برابر برخی از اثرات سم آرسنیک محافظت کند. اگرچه چنین نتایجی امیدوارکننده است، اما هنوز مشخص نیست که آیا این نتایج در مورد انسانها نیز صدق می کند یا نه!
22) بهبود سلامت مغز: آزمایشات صورت گرفته روی حیوانات نشان میدهد که مورینگا تخریب عصبی و اختلالات حافظه را کاهش میدهد. به نظر میرسد که مورینگا از کاهش تراکم عصبی جلوگیری میکند، پدیده ای که با افزایش سن همراه است. همچنین این گیاه با استرس اکسیداتیو که عامل اصلی زوال سیستم شناختی است، مقابله میکند. نتایج مطالعات نشان میدهد که مورینگا، میتواند به عنوان دارو برای درمان زوال عقل استفاده شود. توانایی مورینگا در مبارزه با استرس اکسیداتیو نیز میتواند در هنگام سکته مغزی از مغز محافظت کند. عصاره مورینگا به همراه برخی داروهای ضد افسردگی، به درمان افسردگی کمک می کنند.
23) کمک به کاهش وزن: نتایج آزمایشات حاکی از آن است که عصاره مورینگا میتواند در کاهش و کنترل وزن موشها نیز مؤثر باشد. مقادیر فراوان ویتامین B در این گیاه، هضم غذا را راحتتر و بهتر کرده و میتواند به بدن در تبدیل غذا به انرژی، بهجای ذخیرۀ آن بهعنوان چربی، کمک کند.
بازار محصول
در فنوج و نيك شهر سيستان و بلوچستان، چابهار، كهنوج، بشاگرد و جنوب استان فارس و هرمزگان در سطح ۱ميليون هكتار (۱۱ اصله در هکتار) به طور طبيعي يافت ميشود و ميتوان با برنامهريزي سالي يك ميليون هكتار از زمينهاي درجه ۳ را به كشت اين درختچه با ارزش اختصاص داد.
کاشت مورینگا یا درخت گز روغنی در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری امکان پذیر است. درخت مورینگا تا ارتفاع ۸ تا ۱۲ متر هم قد ميكشد و از قسمتهاي مختلف آن استفاده ميشود. برگ اين درخت براي خوراك انسان و دام، چوب درخت براي سوخت و بذر آن براي روغنكشي استفاده مي گردد. اسيد اولئيك ۷۱ درصد روغن مورينگا (گز روغني) را تشكيل ميدهد و بهترين روغن دنيا به شمار ميرود. درختگز روغني سالي ۲ بار بذر ميدهد و روغنی كه از آن گرفته ميشود يكي از گرانترين روغنهاي دنيا به شمار ميرود. از هر کيلو بذر آن ۲۱۲ گرم روغن قابل استحصال ميباشد. وزن هر دانه حدود نيم گرم و هر درخت که حدود ۶ تا ۷ متر رشد ميکند قادر به توليد ۶۰ گرم روغن است. اگر بتوانيم ۲۰۰ درختچه در هر هکتار کاشت کنيم ميتوانيم حدود ۱۲ کيلوگرم روغن از محصول در هر هکتار استحصال کنيم.
روش تولید
درختان مورینگا میتوانند از بذرهای مورینگا، برش شاخهای (قلمه) از درخت مورینگا و استفاده از کیسههای پلاستیکی کشت شوند.
پس از اینکه هر سال درختان تولید میوهها را متوقف میکنند، شاخهها میبایست قطع شوند تا رشد تازهای صورت گیرد. این شاخهها (قلمه) برای کشت درختان جدید عالی هستند. در ادامه نکاتی که در زمان کاشت قلمه نیاز است بدان توجه شود، مطرح میشود:
1. با قطر حداقل 1 اینچ (2.5 cm) و طول حداقل 6 فوت (1.8 m) برش دهید.
2. سوراخی با عمق 3 فوت (1 متر) حفر شود.
3. مکان قلمه را در این سوراخ با مخلوطی از خاک، شن و کود کمپوست پر کنید. بسته به محکم بودن اطراف پایه قلمه، یک حالت برجسته کوچک یا شکل مخروطی را به گونه ای ایجاد کنید تا به سمت پایین بریده شود. مطلوب است که آب ساقه درخت جدید را لمس نکند.
4. سعی شود قلمه را از آب اشباع نکنید.
کشت بذر در زمین
بذرهای مورینگا دورههای نهفتگی ندارند و میتوانند به زودی رشد کرده و کاشته شوند. بذرهای مورینگا به اندازه یک نخود بزرگ هستند و بال دارند. بذرها برای جوانه زدن نیاز به نور خورشید ندارند.
بهتر است بذرها را بطور مستقیم جایی بکار ببریم که درختان قرار است آن جا کشت شوند. نهالهای جوان شکننده هستند و اغلب میتوانند پیوند را زنده نگه دارند. برای کاشت بذر به طور مستقیم در زمین چندین مرحله وجود دارد که در ادامه شرح داده میشود:
1. یک ناحیه را با خاکی سبک و شنی انتخاب کنید به گونهای که نه با خاک رس سنگین باشد و نه اینکه بسیار روان باشد.
2. حفر سوراخهایی با عمق 1 فوت (30 سانتی متر). سوراخها را با خاک خالی پر کنید. کمپوست یا کود باعث میشود تا رشد درخت تسهیل گردد، حتی اگر درختان مورینگا بتوانند در خاکهای فقیر رشد کنند.
3. کشت 3 تا 5 دانه در هر سوراخ به میزان 2 اینچ (5 سانتیمتر) به صورتی که جدا از هم باشند. همچنین توجه شود که این ابعاد فراتر از سه برابر عرض بذر (تقریبا ½ اینچ یا 1.5 سانتیمتر - اندازه ی کوچکترین عدد) تجاوز نکند.
4. خاک را به اندازه کافی مرطوب نگه دارید تا خاک بالا خشک شود و گیاهان در حال ظهور را متوقف کند، اما نباید بیش از حد مرطوب باشد و یا دانههای دیگر از آب اشباع شده و دچار پوسیدگی شوند.
5. هرگاه نهال به اندازه چهار تا شش اینچ رشد کرد، سالمترین نهال را در زمین نگه دارید و بقیه را حذف کنید. موریانهها و کرمها میتوانند یک جوانه جوان را از پای درآورند؛ لذا اقدامات لازم برای حفاظت از گیاهان را از این دو خطر انجام دهید.
توجه داشته باشید اگر خاک سنگین باشد، سوراخی با قطر بزرگتر تا 3 فوت (90 سانتیمتر) و عمق 3 فوت حفر شود و با یک قسمت ماسه و 2 قسمت اصلی خاک بکر پر شود. اضافه شدن کمپوست یا کود در این فرآیند میتواند به شما کمک وافری نماید.
کشت بذر در کیسه های پلاستیکی
هنگامی که امکان استقرار گیاه در زمین وجود ندارد، می توان از روش زیر استفاده کرد:
1. کیسههای بذر را با مخلوط خاک سبک، به عنوان مثال 3 قسمت خاک به 1 قسمت ماسه پر کنید.
2. دو یا سه بذر را در هر کیسه به عمق ¼ اینچ (0.5 سانتی متر) کشت کنید.
3. رطوبت را تا حدودی حفظ کنید. جوانه زنی در عرض دو هفته اتفاق میافتد.
4. جوانههای اضافی را جدا کنید و هر یک را از کیسه خارج کنید.
جوانهها را میتوان پس از چهار تا شش ماه، زمانی که آن ها به میزان 2-3 فوت (60-90 سانتیمتر) رشد میکنند، پیوند زد.